श्रीकृष्णाचा विराटरुपाचे महाभारताच्या उद्योग पर्वात वर्णन केले आहे. उद्योग पर्वात अनेक उप-पर्व आहेत. त्यात भागवतयान पर्वात श्रीकृष्ण विराटरूप दर्शवितो. श्रीकृष्ण शिष्टचारासाठी कुरुसभेत पांडवांचा प्रतिनिधी म्हणून जातो. हा शिष्टाचार, ज्याला आपण इंग्रजीत 'डिप्लोमसी' असे म्हणतो, म्हटले तर सरळ होता आणि म्हटले तर क्लिष्ट होता. कृष्णाने या विषयावर पांडवांसोबत बरीच चर्चा केली. कृष्णाने प्रत्येक पांडवाचे मत घेतले, द्रौपदीचे मत घेतले, त्यांच्या गटातील थोर-मोठ्यांचे मत घेतले. हे सर्व संवाद उद्योग पर्वात टिपलेले आहेत. युधिष्टिराचे विचार किंव्हा अर्जुनाचे विचार विस्तृत प्रस्तुत केले आहेत. भीमाला भीमसेन असे संबोधिले आहे आणि त्यानेसुद्धा आपले मत प्रदर्शन विस्तृतपणे केले आहे. पुढे नकुल आणि सहदेव पण बोलले आहेत. अर्थात, कृष्णाचा कल शांतिप्रस्तावाकडेच होता. आणि विचार-विनिमयाद्वारे त्याने सगळ्यांना शांतिप्रस्तावाकडेच वळविले.
कुशस्ठलं वृकस्ठलमासम्दी वारणावतं ।
अवसानं च गोविंद किं चिदेवात्र पंचमं ॥
शेवटी युधिष्ठिर कृष्णाला म्हणाला कि गोविंदा, कुशस्थलम, वृकस्थलम, मसंडी, वारणव्रतम आणि अजून एखादे मिळून पाच गावे मिळालित तरी आम्ही ती आनंदाने घेऊ. हाच प्रस्ताव पुढे कृष्ण हस्तिनापूर सभेत धृतराष्ट्रा समोर ठेवतो.
कृष्ण नीती शब्द बऱ्याचदा वापरल्या जातो. कृष्ण फार हुशार होता, दूरदृष्टा होता हे जेवढे खरे तेवढेच हे पण खरे कि त्याने एकट्याने व एकट्यासाठी कधीच कुठले पाऊल उचलले नाहीं. नेहमी सगळ्यांसाठी आणि सगळ्यांसोबत तो राहिला आणि सगळ्यांना घेऊन पावले उचलली.
कृते मंत्रप्रयोगें, त्रेतायाम तंत्रसाधने,
द्वापरे व्यूहरचने शक्ती, संघे कलौ युगे।
वरील श्लोकाचा अर्थ असा कि कृत युगात मंत्रांना शक्ती होती, त्रेता युगात तंत्रांना शक्ती होती, द्वापार युगात (म्हणजे महाभारत युगात) व्यूह रचनेला शक्ती होती तर कली युगात संघटनेला, एकीला, समुदायाला शक्ती असेल. (हा श्लोक महाभारतातील नाहीं) थोडक्यात असे म्हणायला हरकत नाहीं कि जरी कृष्ण व्यूह रचत असला तरी येणाऱ्या कली युगात काय आवश्यक आहे याची गुरुकिल्ली तो आपल्याला देत होता. (युधिष्टिराच्या राज्यारोहणानंतर ३६ वर्षांनी कली युग सुरु झाले)
पांडवांच्या तंबूत विचारविनिमय आटपून शांतिदूत म्हणून श्रीकृष्ण जेंव्हा हस्तिनापुरात दाखल झाला तेंव्हा हस्तिनापुरातील थोर-मोठ्यांमध्ये बरीच धांदल उडाली. त्याचे येणे अपेक्षितच होते पण तरी त्याची दिव्यता, त्याची गूढता, त्याच्यावरची श्रद्धा याचे मिश्रण सामान्य नागरिकांमध्ये असणार तर कृष्णाबद्दलचा आदर, त्याची भीती,आणि त्याच्या द्वेष या सगळ्याचे मिश्रण कुरुसभेत दिसून येते. विदुर आणि भीष्म कृष्णाच्या दिव्यतेत आणि भक्तीत नहात होते तर शकुनी बहुधा भीतीत आणि दुर्योधन द्वेषात.
अग्रतो वासुदेवस्य कर्णदुर्योधनावुभौ ।
वृष्णयः कृतवर्माच आसन्कृष्णस्य पृष्ठतः ॥
अर्थात - वासुदेवाच्या पुढे कारण आणि दुर्योधन चालत होते तर वासुदेवाच्या मागे कृतवर्मा आणि वृष्णी (सात्यकी) चालत होते. पण एकूण हस्तिनापुर नगरीत फार उत्सुकता होते श्री कृष्णाच्या आगमनाने. महर्षी व्यास लिहितात:
अद्भुतं महदाश्चर्यं श्रूयते कुरुनंदन
स्त्रीयो बालाश्च वृद्धाश्च कथयान्ति गृहे गृहे।। (अध्याय ८३, ००३)
कृष्णाच्या हस्तिनापूर सभेतील शांतिप्रस्ताव हा प्रसंग अद्भुत आहे. बी. आर. चोप्रा यांचे सुप्रसिद्ध महाभारत बघितले (८०च्या दशकातील) तर हि घटना एका तासात होते. कारण मुख्य पात्रे या प्रसंगात बोललेली दाखवली आहेत. मूळ महाभारत वाचलेत तर मुख्य पात्रे या प्रसंगी नक्कीच बोलतात पण यात अजून भरपूर गोष्टी घडतात. बरेच लोक बोलतात, वाद होतात. सभेच्या सुरुवातीला धृतराष्ट्र सभा संबोधितो मग विदुर बोलतो. आणि मग दुर्योधन सभेस आणि कृष्णाला संबोधितो. सगळे कृष्णाची स्तुतीच करतात. अगदी दुर्योधनही कृष्णासाठी स्तुतीपर शब्द बोलतो.
स हि पूज्यतमो देव: कृष्ण: कमललोचनं।
त्रयणामपी लोकानां विदितां मम् सर्वथा।। (अध्याय ०८६, ००५)
मग पुढल्या बऱ्याच उप-पर्वात कुरुसभेत भरपूर लोक या प्रस्तावावर मत-प्रदर्शन करितात. सभेत नारद ऋषी, कण्व ऋषी आणि राम नावाचे अजून एक ऋषी आपल्या दृष्टीने शांतीचा संदेश धृतराष्ट्र आणि दुर्योधनास देतात. राम ऋषी एक गोष्ट दुर्योधनास सांगतात ज्याचा सारांश असा कि दुर्योधनाने दंभ सोडून जे धर्म सांगतो ते करावे अन्यथा त्याची परिणीती सर्वनाशात होईल. पुढे गालव ऋषिंचाही संवाद आहे. गालव ऋषी हे विश्वामित्रांचे शिष्य. हे एकदम कुठुन अवतरले मला नेमके उमजले नाहीं. माझा संस्कृत चा अभ्यास एवढा नाहीं. विदुर, भीष्मपितामह, द्रोण आणि गांधारी आणि कुंती पण शांती प्रस्ताव मान्य करायचा आग्रह धरतात. पण दुर्योधनाने ठरवले होते कि तो सुईच्या टोकावर मावेल एवढीही जागा पांडवांना देणार नाहीं.
महाभारतातील प्रत्येक प्रसंग विविधरंगी आहे. त्यात शिकण्यासारखे बरेच आहे. संपूर्ण सभेत एकाच व्यक्तीने युद्धाचा निर्णय घेतला होता त्यामुळे युद्ध होणारच होते हि घटना संघटनेतील जवाबदारीच्या पदावरच्या अधिकाऱ्यांनी आपल्या जवाबदाऱ्या सोडल्यात कि काय होते याचे ज्वलंत उदाहरण आहे. भीष्म, द्रोण, विदुर किंव्हा कृपाचार्यांची निष्ठा राजाला होती, राज्याला नाहीं. आणि धृतराष्ट्राची सुद्धा निष्ठा त्यांच्या पुत्रासाठी होती, राज्यासाठी नाहीं. थोडक्यात राज्यकर्ते राज्यासाठी तत्पर नव्हते त्यामुळे त्याचे विपरीत परिणाम राज्याला भोगावे लागणारच होते. श्री कृष्ण हे जाणून असतो आणि केवळ त्यालाच हे दिसत असते असे नाहीं हे सभेत झालेल्या संवादावरून, वाद-विवादांवरून दिसते पण म्हणूनच हा नर-संहार थांबवायला श्रीकृष्ण अतोनात प्रयत्न करितो. कृष्णाचा पूर्ण जन्म लोकांना अपेक्षित धर्मपथावर चालविण्याच्या खटाटोपात गेला पण दुर्योधन असो कि धृतराष्ट्र, किंव्हा मग तो कर्ण असो, त्याच्या हाती अपयशच आले. कुरुसभेतही तो धर्माबद्दल बोलला, अपेक्षित जवाबदाऱयांबद्दल बोलला पण ते सगळे उलट्या घड्यावर पाणी ठरले.
शेवटी काही कमी असेल तर दुर्योधनाने स्वतःच्या अपार बुद्धिमत्तेची पावती देत कृष्णास बंदी बनवण्याचा निर्णय घेतला. तो कृष्ण होता ते पुढे पण सर्वप्रथम तो एक शांतिदूत होता, त्यामुळे त्याला बंदी करणे अधर्म होता. एका शांतिदूताला आणि शांतिदूत म्हणून आलेल्या कृष्णाला बंदी बनवण्याचा निर्णय घेऊन दुर्योधनाने आपल्या रक्तरंजित भविष्याकडे पाऊले उचलली होती. दुर्योधनाचा हा क्रोध आणि त्यांनी मांडलेली चेष्टा बघून धृतराष्ट्राने सुद्धा त्याचा अक्षरशः धिक्कार केला आणि त्याला समजविण्याचा अतोनात प्रयत्न केला. विदुर आणि गांधारी सुद्धा दुर्योधनावर रागावले आणि त्याला कृष्णाची महिती दर्शवून घाबरविण्याचा प्रयत्न केला.
प्रधर्षयन्महाबाहुं क्रुष्णमक्लिष्टकारीणम|
पतंगाग्नीवसाद्या सामात्यो ना भविष्यसि|| अध्याय १२८, ५२||
अर्थात, या उत्तम कार्य करणाऱ्या महाबाहू कृष्णाचा तू अपमान केलास तर पतंग जसे आगीत पडून नाहीसे होतात तसेच तू आणि तुझे मंत्री मंडळ सुद्धा भविष्यातून नाहीसे होतील.
पण दुर्योधन हा केवळ युवराज होता, राजा नाहीं. हे लक्षात घेता त्याने दिलेल्या आदेशाला काडीमात्र महत्व नको. पण सत्य परिस्थिती अर्थातच वेगळी होती आणि राजा काय आणि युवराज काय, सभा दुर्योधनच चालवीत होता आणि त्याचा प्रत्यय त्याने द्रौपदी वस्त्रहरण करून दिलाच होता.
अश्या परिस्थितीत कृष्णाने आपले विराटरूप धारण करण्याचा निर्णय घेतला.
एकोहमिति यन्मोहान्मन्यसे मां सुयोधना|
परिभूय च दुर्बुद्धे ग्रहीतुं मां चिकिर्षसी || (अध्याय १२९, ०२)
अर्थात, अरे मूर्ख सुयोधना (कृष्ण त्यास सुयोधन म्हणतॊ, दुर्योधन नाहीं), तुला वाटते आहे कि मी येथे एकटा आलो आहे म्हणून तू मला बंदी बनविण्याची स्वप्ने बघतो आहेस.
इहैव पांडवा: सर्वै तथैवान्धकवृष्ण्य:|
इहादित्याश्च रुद्राश्च वसवश्च महर्षीभी:|| (अध्याय १२९, ०३)
अर्थात, पण तुला माहिती नाहीं या कि सगळे पांडव, अंधक आणि वृष्णी इथेच आहेत. आणि आदित्य, रुद्र, वसावा आणि महर्षी सुद्धा येथेच आहेत.
आणि असे म्हणून श्रीकृष्णाने हास्याचा गडगडाट केला आणि विराटरूप धारण करू लागला. त्याच्या कांतीतून ब्रह्मादिक देव दिसू लागले, त्याच्या आगीच्या जणू ठिणग्या बाहेर पडू लागल्या. त्याच्या कपाळावर ब्रह्मदेव व वक्षस्थळी रुद्र दिसू लागले.
कृष्णाचे रूप आता हळू हळू अधिकाधिक भीतीदायक होऊ लागले. हे रूप म्हणजे शक्तिप्रदर्शन होते. पण हि दैवी शक्तीचे नाहीं, हे भौतिक शक्ती प्रदर्शन होते. आणि श्रीकृष्णाचे वैयक्तिक शक्ती आणि कौरवांना लौकरच रणांगणात दिसणाऱ्या धार्मिक शक्तीचे प्रदर्शन होते.
प्रदूरास्ताम तथा दोभ्यांर्याम सङ्कर्शण् धनञ्जय।
दक्षिणेथार्जुनो धन्वी हली रामश्च सव्यत।। ( अध्याय १२९, ००७)
भीमो युधिष्ठिरश्चैव मद्रिपुत्रौ च पृष्ठ।
अन्धका वृष्णयश्चैव प्रदुम्नमुखास्तत।। (अध्याय १२९, ००८)
श्रीकृष्णाच्या दोन्ही हातातून बलदेव आणि अर्जुन प्रकट झालेत. अर्जुन त्याच्या धंयश्यासोबत श्रीकृष्णाच्या उजव्या हाताला तर बलदेव (बलराम) डाव्या हाताला होता (००७). युधिष्ठिर, भीम, नकुल, सहदेव श्रीकृष्णाच्या पाठीशी तर अंधक, वृष्णी, प्रद्युमन इत्यादी त्याच्या समोर उभे ठाकलेले दिसले. (००८)
पुढे त्याचे रूप अक्राळ-विक्राळ होऊ लागले. त्याच्या हजार हातात अनेकविधी शस्त्रे उत्पन्न झालीत. त्याच्या नासिक आणि कानातून आगीच्या ज्वाळा येऊ लागल्यात आणि श्रीकृष्णाच्या रोमरोमातून सूर्यकिरणे प्रकट होऊ लागलीत. सभेतील सगळे रथी-महारथी गांगरून गेलेत आणि घाबरून त्यांनी सगळ्यांनी डोळे मिटून घेतलेत. फक्त, द्रोण, भीष्मपितामह, विदुर, संजय आणि उपस्थिती तपस्वी ऋषींना मात्र विराटरूपाचे दर्शन घेता आले. कारण त्यांना श्रीकृष्णाने दिव्य-दृष्टी दिली होती.
असे महाकाय रूप धारण करून पुढे श्रीकृष्णाने सभा सोडली. त्याचा रथ त्याची वाट बघत होता आणि त्यावर आरोहण करून तो त्याच्या आत्या-कुंती कडे निघून गेला.
विराटरूपात श्रीकृष्णाला दुर्योधनाला त्याची क्षुल्लुकता तर दाखवायची होतीच पण त्याला घाबरवायचे पण होते. 'तू मला बंदी करणार? आणि करायचे असले तर कसे करणार?' आणि नुसते दुर्योधनच नव्हे तर समस्त कौरव आणि कुरुसभेला त्याला दर्शवायचे होते कि युद्ध निरर्थक आणि आत्मघातकी आहे. पण 'विनाशाय विपरीतबुद्धी' हेच खरे.
या लेखाची सुरुवात श्री रामधारी सिंग 'दिनकर' यांच्या 'रश्मीरथी' महाकाव्याच्या वाचनाने झाली. 'दिनकर' हे हिंदी कविसृष्टीतील आणि साहित्यसृष्टीतील 'महारथी' मानल्या जातात. त्यांनी कर्णावर रश्मीरथी हे काव्य लिहिले. हिंदीतील हे काव्य वाचायला सोपे आहे पण अर्थपूर्ण आहे. कर्णाचा जन्म, त्याची अगातिकता, त्याची निष्ठा, त्याची भ्रमित मनस्थिती, त्याच्या जीवाची घालमेल आणि शेवटी त्याने समजून-उमजून निवडलेला अधर्माचा मार्ग हे सगळे अतिशय सुरेल आणि सुरेखपणे श्री दिनकर यांने मांडिले आहे. त्यातील विराटरूपाचे वर्णन फार रोचक आहे. माझी मूळ कल्पना अशी होती कि संस्कृत मधील मूळ महाभारतातील श्लोक उद्धृत करायचे आणि मग श्री दिनकर यांची कविता प्रस्तुत करायची. पण कुठले पर्व, कुठले उप-पर्व आणि मग नेमके कुठले श्लोक यांच्या संशोधनात श्री दिनकर यांच्या कवितेची पाळी येईतोवर हजारहुन अधिक शब्द लागलेत. असो. वाचकांनी इथपर्यंत वेळ काढली असेल तर मी मनापासून विनंती करतो कि रश्मीरथीतील खाली उद्धृत केलेले विराटरूपाचे वर्णन अवश्य वाचावे. वेळ घेऊन वाचावे, घाई करू नये. लागेल तर टप्प्या-टप्प्यात वाचावे.
मैत्री की राय बताने को,
सबको सुमार्ग पर लाने को,
दुर्योधन को समझाने को,
भीषण विध्वंस बचने को,
भगवान हस्तिनापुर आये,
पांडव का संदेसा लाये|
"दो न्याय अगर, तो आधा दो,
पर, इसमें भी यदि बाधा हो,
तो दे दो केवल पांच ग्राम,
रक्खो अपनी धरती तमाम |
हम वही ख़ुशी से खाएंगे,
परिजन पर ऐसी न उठाएंगे|"
दुर्योधन वह भी दे न सका,
आशिष समाज की ले न सका,
उलटे, हरी को बांधने चला,
जो था असाध्य, साधने चला |
जब नाश मनुज पर छाता है,
पहले विवेक मर जाता है|
हरि ने भीषण हुंकार किया,
अपना स्वरूप-विस्तार किया,
डगमग -डगमग दिग्गज डोले,
भगवान् कुपित होकर बोले -
"जंजीर बढ़ा कर साध मुझे,
हाँ -हाँ, दुर्योधन! बाँध मुझे |"
"यह देख, गगन मुझमे लय है,
यह देख, पवन मुझमे लय है,
मुझमे विलीन झंकार सकल,
मुझमे लय है संसार सकल|
अमरत्व फूलता है मुझमे,
संहार झूलता है मुझमे|
"उदयाचल मेरा दीप्त भाल,
भूमण्डल वक्षस्थल विशाल,
भुज परिधि-बांध को घेरे है,
मैनाक-मेरु पग मेरे है|
दिपते जो गृह-नक्षत्र-निकर,
सब है मेरे मुख के अंदर|
"दृग हो तो दृश्य अकाण्ड देख,
मुझमे सारा ब्रह्माण्ड देख,
चर-अचर जीव, जग क्षर-अक्षर,
नश्वर मनुष्य, सुरजाति अमर,
शत कोटि सूर्य, शत कोटि चंद्र,
शत कोटि सरित, सर, सिंधु, मन्द्र;
"शत कोटि विष्णु, ब्रह्मा, महेश,
शत कोटि जिष्णु, जलपति धनेश,
शत कोटि रूद्र, शत कोटि काल,
शत कोटि दण्डधर लोकपाल|
जंजीर बढ़ाकर साध इन्हे,
हाँ-हाँ, दुर्योधन! बाँध इन्हे|
"भूलोक, अटल पाताल देख,
गत और अनागत काल देख,
यह देख, जगत का आदि-सृजन ,
यह देख, महाभारत का रण;
मृतकों से पति हुई भू है,
पहचान, कहाँ इसमें तू है
"अम्बर में कुंतल-जाल देख,
पद के नीचे पाताल देख,
मुट्ठी में तीनो काल देख,
मेरा स्वरूप विकराल देख|
सब जन्म मुझि से पाते है,
फिर लौट मुझि में आते है|
"जिम्वा से कढती ज्वाल सघन,
साँसों में पाटा जन्म पवन,
पद जाती मेरी दृष्टी जिधर,
हँसाने लगाती है सृष्टि उधर|
मै जभी मूँदता हूँ लोचन,
छा जाता चारो और मरण|
"बांधने मुझे तो आया है,
जंजीर बड़ी क्या लाया है?
यदि मुझे बांधना चाहे मन,
पहले तो बाँध अनंत गगन|
सूने को साध न सकता है,
वह मुझे बाँध कब सकता है?
"हित - वचन नहीं तूने माना,
मैत्री का मूल्य न पहचाना,
तो ले, मै भी अब जाता हूँ,
अंतिम संकल्प सुनाता हूँ|
याचना नहीं, अब रण होगा,
जीवन -जय या कि मरण होगा|
"टकरायेंगे नक्षत्र-निकर,
बरसेगी भू पर वन्ही प्रखर,
फण शेषनाग का डोलेगा,
विकराल काल मुँह खोलेगा|
दुर्योधन! रण ऐसा होगा,
फिर कभी नहीं जैसा होगा|
"भाई पर भाई टूटेंगे,
विष-बाण बून्द-से छूटेंगे,
वायस-शृगाल सुख लूटेंगे,
सौभाग्य मनुज के फूटेंगे |
आखिर तू भूशायी होगा,
हिंसा का पर, दायी होगा|"
थी सभा सन्न, सब लोग डरे,
कप ते या थे बेहोश पड़े|
केवल दो नर न अघाते थे,
धृतराष्ट्र-विदुर सुख पाते थे|
कर जोड़ खड़े प्रमुदित, निर्भय,
दोनों पुकारते थे 'जय-जय!'
--
१) मी श्री रामस्वरूप शर्मा, मुरादाबाद, यांचे मूळ संस्कृत महाभारताचे हिंदीत भाषांतर विषयाभ्यासाठी वापरले आहे. हे जवळ-जवळ शंभर वर्षांपूर्वी सनातनधर्म प्रेस, मुरादाबाद यांनी प्रकाशित केले होते. याची लिंक अशी:
https://dn790007.ca.archive.org/0/items/in.ernet.dli.2015.540928/2015.540928.Mahabharat-Udyog.pdf
२) कुरुसभेतील प्रसंगाचे चित्र हे मूळ श्री राजा रवी वर्मा यांचे आहे. माझ्यामते हे सध्या नेपिअर संग्रहालय, त्रिवेंद्रम मध्ये स्थित आहे. मी कुणाच्याही अनुमतीविना हे चित्र येथे वापरले आहे. पण सर्व हक्क संग्रहालय किंव्हा श्री राजा रवी वर्मा यांचे आहेत.
No comments:
Post a Comment