The Thing Around Your Neck - by Chimamanda Ngozi Adichie

मागच्या लेखात आपण लेखन कसे करायचे या विषयाच्या पुस्तकाचा आढावा घेतला. या लेखात आपण अगदी निराळ्या लेखक आणि पुस्तकाचा आढावा घेणार आहोत. फक्त नवीन लेखकच नव्हे तर या पुस्तकाद्वारे एका नवीन खंडाशी आपली थोडी ओळख होईल. चिमामांडा उगोची आडीची ( Chimamanda Ngozi Adichie ) या इंग्रजी भाषेच्या नव-लेखिकेचे आपण 'द थिंग आरौन्ड युअर नेक"    ( The Thing Around  Your Neck ) या पुस्तकाचा आढावा घेणार आहोत. हा लघु-कथा संग्रह सन २००९ ला प्रकाशित झालेला असून यात चिमामांडा यांच्या १२ लघु-कथा प्रकाशित केल्या आहेत. चिमामांडा वयाने अजून पन्नाशीच्या पण नाहीत आणि हे पुस्तक प्रकाशनाच्या वेळेस त्या तिशीच्या घरात होत्या म्हणून मी त्यांना नव-लेखिका असे संबोधिले. बहुतांश लेखकांना बरीच वर्षे लिहिल्यावर प्रसिद्धी मिळते. प्रसिद्धी हि सातत्य आणि सर्जनशीलतेचा मंचावर वर्षानुवर्षे लिहूनच झगमगते. पण चिमामांडा या तरुण वयातच प्रथितयश झाल्यात. त्यांनी पंचविशीतच पहिले पुस्तक प्रकाशित केले होते आणि तेंव्हापासून त्यांचे प्रगल्भ लेखन सतत चालू आहे. चिमामांडा यांची इंग्रजी भाषेवरील प्रभुत्व, आफ्रिकेत आणि प्रामुख्याने नायजेरिया या देशाचे चित्रण, स्थलांतरित व्यक्ती आणि समाजाचे जीवन त्रयस्थपणे वाचकांसमोर ठेवण्याची किमया या गोष्टींमधून प्रस्तुत होतेच पण त्यांचा स्त्री-दृष्टिकोनातून गोष्ट दाखविण्याची कला, धर्मांधता व त्याचे समाजावर आणि प्रामुख्याने स्त्रीवर्गावरचा प्रभाव हे विषय सुद्धा त्यांनी सहजतेने, कुशलतेने आणि सहानभुतीने हाताळले आहेत. लघु-कथांव्यतिरिक्त त्यांच्या कादंबऱ्यासुद्धा प्रसिद्ध आहे. या लेखाचा उद्देश्य  लेखकाची ओळख करून देण्याचा नव्हे, पुस्तकाचा आढावा घेण्याचा आहे. पण भारतात आणि भारतीय वाचकांना आफ्रिका खंडाची फारशी ओळख नाहीं. तेथील समाज, तिथला इतिहास, भूगोल, त्यातील विविधता, युरोपीय आक्रांत्यांनी घातलेला उच्छाद आणि यासगळ्याची परिणीतीत वावरणार सध्याचा आफ्रिका याचा आपण अगदी संक्षिप्तात आढावा घेऊ. 

पुस्तकात दोन सूर प्रामुख्याने उमटतात. त्यातील पहिला म्हणजे गेल्या पाचशे वर्षात युरोपीय देशांनी ओरबाडलेला आफ्रिका खंड. आफ्रिका समस्त मानवजातीचे उगमस्थान असला तरी आपण आधुनिक जग ज्याला म्हणून त्या जगात आफ्रिकेने सगळ्यात शेवटी पदार्पण केले आहे. आफ्रिकेचा उत्तर भाग हा इस्लाम आणि अरब यांनी सुमारे हजार अधिक अधिक वर्षांपूर्वी जिंकला आणि ते तिथले स्थानिक आणि राज्यकर्ते झाले. इजिप्त, लिबिया आणि अल्जेरिया या देशांच्या दक्षिणेकडील आफ्रिका मात्र आदिवासी जन-जाती आणि टोळ्यांमध्ये विभागलेला होता. आफ्रिकेच्या पूर्वी किनाऱ्यावर समुद्री व्यापार हजारो वर्षांपासून होतो आहे. तर उत्तर-पश्चिमी समुद्र किनारपट्टीवरून आफ्रिकेतील लोकांना मोठ्या प्रमाणावर गुलामीत विकल्या गेले. हळू हळू युरोपीय साम्राज्य आफ्रिका खंडाच्या या भागांमध्ये पाय पसरू लागलीत. इंग्लंड, फ्रांस, जर्मनी, डच आणि बेल्जियम राष्ट्रांनी अक्खा आफ्रिका गिळंकृत करून, आफ्रिकेतील जनतेवर अनन्वित अत्याचार केलेत. (बेल्जियम या युरोपीय देशाने आपण सध्या ज्याला कॉंगो देश म्हणतो तेथील सामान्य जाणते इतके अनन्वित अत्याचार केलेत कि ते वाचून अंगावर काटा येतो) आफ्रिकेतील सुपीक जमीन, त्यातील प्राणीवर्गाची तस्करी, आणि खनिजे या साठी युरोपीय राष्ट्रांनी आफ्रिकेतील टोळ्या, जमाती आणि त्यांचा समाज जणू छिन्न-विच्छिन्न केला. दुसऱ्या महायुद्धानंतर युरोपीय देशांचे बळ कमी होत गेले आणि त्यांना आफ्रिका खंड सोडावा लागला. पण जातांना (जसे भारतीय उपखंडात केले) या युरोपीय सत्तांनी आफ्रिका खंड वाट्टेल तसा वेग-वेगळ्या देशांमध्ये भागाला, या नवीन देशांना 'स्वातंत्र्य' दिले आणि तिथून पोबारा केला. मागे राहिली ती गरिबी, भ्रष्टाचार आणि अशिक्षित व संभ्रमित समाज व्यवस्था. आफ्रिका खंडाचा हा आढावा फार थोडक्यात मी प्रस्तुत केला आहे. यात असंख्य बारकावे आहेत आणि अनाकलनीय भीषणता दडली आहे.

अश्या आफ्रिकेतील नायजेरिया देशातून आपल्या लेखिका आहेत. नायजेरिया देश म्हणजे एक घरी विणलेली घोंगडी आहे असा म्हणता येईल. नायजेरिया हौसा, योरूबा, इगाबो (आपल्या लेखिका या जमातीच्या आहेत) फुलानी इत्यादी जन-जाती किंव्हा टोळ्या आहेत. देशात शेकडो भाषा बोलल्या जातात आणि हि गुंतागुंती कमी असेल तर देशात ५० टक्के मुसलमान आणि ५० टक्के ख्रिश्चन आहेत. टोळी यातील संघर्ष, भाषेवरून तणाव आणि काही कमी असेल तर दोन अत्यंत आक्रमक धर्मांमधील वैमनस्य! पण या व्यतिरिक्त साम्राज्यवादातून नुकताच उभारत असलेला देश किंव्हा समाज, साम्राज्यवादाने धुडगूस घालून गेलेले घरात जणू शून्यात बघत बसलेला असतो. काय करावे हे जणू सुचत नाहीं. यूरोपीय साम्राज्यवादाची (किंव्हा आत्ताच्या काळात अमेरिकन साम्रज्यवाद जी भांडवलशाहीच्या चॉकोलेटच्या आवरणात असते!)   एक वैशिष्ट्य असे कि देश किंव्हा समाज दरिद्री झालीत एवढेच नाहीं तर या युरोपीय राष्ट्रांनी यूरोपीएतर जगाला मानसिकपणे भ्रमित आणि कर्म- दरिद्री केले. बऱ्याच प्रमाणात भारतातही हे आपल्याला स्वातंत्र्योत्तर काळात दिसले. वेस्ट इंडिज किंव्हा दक्षिण-पुर्व आशियातही हे दिसते. आफ्रिकेत आणि नायजेरियात हे जणू अजून फोफावले आहे. चिमामांडा यांनी नेमके हे प्रतिसाद हेरले आहेत.  The Thing Around  Your Neck या पुस्तकाच्या शीर्षकामागे लेखिकेस हे अभिप्रेत असावे. 

दुसरा सूर म्हणजे स्थलांतराचा. आफ्रिकेतून अजूनही मोठ्या प्रमाणावर लोक युरोप आणि अमेरिकेत स्थलांतर करण्याचा प्रयत्न करीत असतात. या स्थातलांतराचे, स्थलांतरितांचे चित्रण, मानसिक, शारीरिक ओढाताण, व्यक्तीवरील आणि समाजावरील त्याचे परिणाम, याचा स्त्रियांवर होत असणारा विपरीत परिणाम हे चिमामांड याने नेमके हेरले आहे. अमेरिकेत स्थलांतराचे हे सूर प्रत्येक देशाचे वेगळे आहे. मेक्सिको या देशातून मोठ्या प्रमाणावर लोक अमेरिकेत जातात त्यांचे अनुभव वेगळे आहेत. जुन्या काळात इटली किंव्हा आयर्लंड मधून मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतर झाले, त्यांचे अनुभव फार वेगळे आहे. पण आफ्रिकेतून आणि नायजेरियातून आता स्थातलांतरित होणार्याचे अनुभव जगासमोर ठेवण्याचे काम लेखिकेने या पुस्तकाद्वारे उत्तमपणे केले आहे असे म्हणायला हरकत नाहीं.   

पुस्तकातील पहिली गोष्ट 'सेल वन' ( Cell One ) नायजेरिया देशातील भ्रष्ट आणि दारुण स्थिती टिपते. लेखिकेने स्वतःला गोवले आहे. गोष्टीच्या नायिकेचे वडील विद्यापीठात प्रोफेसर आहेत आणि भाऊ पण त्याच विद्यापीठात विद्यार्थी आहे. पण भाऊ थोडा उनाड असतो आणि वाईट संगतीत तो वहावत जातो. देशात राजकीय परिस्थिती बिकट होत असते आणि त्याचे पडसाद सगळ्यांच्या आयुष्यात कमी-जास्त प्रमाणात का होईना उमटत असतात. विद्यापीठात नोकरी असल्यामुळे कथा नायिकेचे कुटुंब अजून बऱ्यापैकी सुरक्षित होते पण समाज किंव्हा देशाचा हिस्सा राहून, त्याचे दुष्परिणाम भोगणे नाहीं असे शक्य नाहीं. कथानायिकेचा भाऊ हे लोण घरात घेऊन येतो. मग घरच्यांची धावपळ, त्यांच्या जीवाची घालमेल, जेलच्या खेपा आणि देशाच्या झपाट्याने खालावत  चाललेल्या परिस्थितीच्या वणव्याचे चटके लेखिकेने नेमके टिपले आहेत. 

अ प्रायव्हेट एक्सपेरिअन्स ( A Private Experience ) या कथेत दोन बायका मुस्लिम-ख्रिश्चन दंग्यां पासून पळून एका उध्वस्त केलेल्या दुकानात लपतात. त्यातील एक श्रीमंत आणि ख्रिश्चन असते तर दुसरी बाई कामगार वर्गातील एक मुसलमान असते. एवढाच नव्हे तर त्या भिन्न जमातीच्या पण असतात. खरे तर या गोष्टीत लेखिकेने खूप धागे गोवण्याचा प्रयत्न केला आहे. कारण जमाती, धर्म आणि आर्थिक परिस्थिती या समाजाच्या घटकांना वेग-वेगळ्या तर्हेने घडविते. या परस्परविरोधी नाहीत पण एकमेकांवर अवलंबून पण नाहीं. तरी लेखिकेने मोठ्या कुशलतेने धार्मिक दंगलींच्या सावलीत दोन स्त्रियांना स्त्रीत्वाची भीती कशी एक आणते हे दर्शविले आहे. 

पुस्तकात गोष्टींमध्ये अजून एक धावत धागा म्हणजे गोरे आणि काळे या वर्णनाच्या लोकांचे संबंध, त्यांचे अनुभव, त्यांच्यातील संवाद. त्यातील एक म्हणजे आफ्रिकेतून अमेरिकेत नुकत्याच आलेल्या स्थलांतरितांचा अमेरिकेतील गोऱ्या समाजासोबतचा अनुभव, परस्परसंवाद. तर दुसरा म्हणजे आफ्रिकेत राहणारे गोरे आणि त्यांचे आफ्रिकेतील मूळ निवासी काळे वर्णाच्या लोकांचे संबंध. गोरा समाज वाईट वागतो किंव्हा चांगलाच वागतो असा समज लेखिका करू इच्छित नाहीं. गोऱ्या लोकांनी काळ्या लोकांवर अनन्वित अत्याचार केला. आणि त्या ओझ्याखाली हे दोन्ही समाज वावरतात. निदान जेंव्हा एका-मेकांच्या संपर्कात येतात तेंव्हा तरी. इतिहासाचे विपरीत ओझे घेऊन चालणारे हे दोन वर्णच्या समाजाच्या भेटींचे रंग लेखिका The Thing  Around Your Neck आणि Jumping Monkey Hill  या कथेत  टिपते. एका कथेत नायजेरियाहून नुकत्याच आलेली एक होतकरू तरुणी आणि तिच्या गोऱ्या प्रियकराचे संबंध दर्शविले आहे. येथे गोरा मुलगा आफ्रिकेतून नुकतीच आलेल्या मैत्रिणीसाठी नेहमीच अधिक प्रेम दाखवितो. आणि हे प्रेम जरी खरे असले तरी तिला मात्र त्या प्रेमाचे ओझे होते कारण केवळ वर्ण वेगळे असल्यामुळे तो प्रेमाची सतर्कता दाखवितो असे तिला वाटत असते. आता यात खरे-खोटे किंव्हा चांगलं-वाईट असा काहीच नाहीं आणि कोणीच नाहीं पण इतिहासाला विसरून पुढे जा वगैरे म्हणणे सोपे आहे. पण इतिहासाची सावली, खासकरून तो इतिहास दारुण आणि रक्तरंजित असेल तर, फार दूर पर्यंत दाट असते याचा प्रत्यय हि गोष्ट देते. 

दुसऱ्या गोष्टीत- Jumping Monkey Hill - साऊथ आफ्रिकेतील निवासी असलेल्या एका गोऱ्या वर्णा च्या माणसाने आफ्रिकेतील उभरत्या आणि होतकरू लेखकांना एकत्र आणून लिहिण्याचे वर्कशॉप भरविले असते. पण वर्कशॉप च्या प्रणेत्याचे मूळ रंग लौकरच आपल्या गोष्टीच्या नायिकेला दिसू लागतात आणि त्यातून अनपेक्षित शेवट पुढे येतो. गोऱ्या वर्णाच्या काही लोकांना काळ्या वर्णाच्या लोकांना 'शिकविण्याची' जी ओढ असते ती जणू वसाहतवादाच्या नवीन स्वरूप आहे. पण अजूनही सत्ता आणि मुख्य म्हणजे पैसे आणि पुढे जाण्याचे मार्ग गोऱ्या वर्णाच्या लोकांच्या हाती असल्यामुळे आफ्रिकेतील जनतेची जी मानसिक ओढाताण होते याची प्रचिती या गोष्टीत येते. 

चिमामांडा या प्रथितयश लेखिका आत्ता नक्कीच आहेत पण १५ वर्षांपूर्वी लिहिलेल्या या गोष्टींमध्ये त्यांची प्रतिभाशक्ती, निरीक्षणशक्ती, माणसाकडे बघण्याची आत्मीयता, दैनंदिन जीवनात होरपळणाऱ्या सामान्यांना दर्र्शविण्याचा हळुवारपणा स्पष्टपणे दिसतो. त्यांनी हाताळलेले विषय नवीन आणि नाविन्यपूर्ण तर आहेच पण त्या वाहावत गेल्या नाहीत आणि गोष्टीतील नायक/नायिकेशी त्या तत्वनिष्ठ राहिल्यात. अजून एक वाखाणण्याजोगी बाब म्हणजे, चिमामांडा यांच्या गोष्टीतील नायिका हतबल आणि अशक्त नाहीत. परिस्थितीने त्यांना लढायला जागा ठेवली नसली तरी त्यांनी लढा सोडला नाहीं. स्वतःचे निर्णय घेत आणि परिस्थितीशी सामोरे होत हि स्त्री पात्रे खऱ्या अर्थाने कथेच्या नायिका ठरतात. 

एक नवीन लेखिका म्हणूनच नव्हे तर नवीन विषय, नवीन विश्व आणि आपल्या जगाच्या एका नवीन भागाची ओळख व्हायला चिमामांडा यांचे हे पुस्तक अवश्य वाचायला हवे. 

पुस्तक परिचय

'द थिंग आरौन्ड युअर नेक' ('The Thing Around  Your Neck')   

लेखिका  - चिमामांडा अडीची 

प्रकाशन दिनांक  - सन २००९ 

पृष्ठ संख्या - २१७ 

ISBN-९७८-०-००-७३०६२१-3

ऍमेझॉन ची लिंक -  https://www.amazon.in/Thing-Around-Your-Neck/dp/0307455912

'Bird By Bird

परदेशी आणि परभाषिक भाषेतील प्रसिद्ध पुस्तकांच्या आढावा घेण्याच्या या मालिकेत दुसरे पुस्तक म्हणजे 'बर्ड बाय बर्ड' ('Bird By Bird ') हे  ऍन लमोट (Ann Lamott ) यांचे पुस्तक आहे. मागल्या लेखात आपण प्रसिद्ध भारतीय लघुकथेचें भाषांतर केलेल्या पुस्तकाचा आढावा घेतला. यंदाचे पुस्तक आणि त्याचा विषय थोडा वेगळा आहे. एक, कि पुस्तक खऱ्या अर्थाने विदेशी आहे, म्हणजे, अमेरिकेत प्रकाशित झालेले आणि अमेरिकन लेखकाचे आहे. आणि दुसरे असे कि, तब्बल तीस वर्षांपूर्वी हे पुस्तक प्रकाशित झाले असले तरी हा विषय आपण चिरायू म्हणू शकतो. पुस्तकाचे नाव वाचून पुस्तकाचा विषय नेमका कुठला असेल हा कयास करणे कठीण आहे. पुस्तक पक्ष्यांबद्दल नाहीं! लेखन कसे करावे हा पुस्तकाचा विषय आहे. 'कदम कदम बढाये जा' या वाक्प्रचाराचे एका अर्थाने इंग्रजीत भाषांतर आपण 'बर्ड बाय बर्ड' असे करू शकतो. लेखन म्हणजे काय, लेखनाकडे कसे बघावे, लेखन का करायला हवे, लेखन का केल्या जाते अश्या विविध अंगांनी विचार करीत ऍन लमोट हा गहन विषय अगदी सोप्या पद्धतीने वाचकांसमोर उलगडतात. येथे त्यांच्या लेखनाचे कौतुक करायला हवे. शाळेतील शिक्षकाने एखादा विषय शिकवावा तश्या पद्धतीने एक एक पाऊल पुढे टाकीत मनातील विचारांना किंव्हा विषयाला लेखनकृती कशी द्यायची हे त्या शिकवितात. जरी विषय थोडा धीर-गंभीर असला तरी विनोदाचा आधार घेत ऍन लमोट वाचकांना लेखन करायला उद्युक्त करण्यात यशस्वी ठरतात. 

मनुष्य प्राण्याच्या कंठातून जेव्हापासून शब्दरुपी ध्वनी बाहेर पडू लागले तेंव्हापासून तो काही तरी लिहिण्याची धडपड करितो आहे. आपले विचार अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोचायला लिहिलेले शब्द आवश्यक असतात. तसेच शब्दांचे आयुष्य मनुष्यपेक्षा नक्कीच अधिक असते. मनुष्याचे विचार, अनुभव, उपदेश, कल्पना इत्यादी जिवंत रहावे म्हणून अक्षर व शब्दांना प्रमाणबद्ध केल्या गेले आणि त्यातूनच भाषेचा उदय झाला. बोली भाषा आणि लिहण्याचे अक्षर याचे एकीकरण होऊन संस्कृतीचा उदय झाला. मग संस्कृतीचे जतन करायला नव-नवीन शब्द, वाक्यप्रचार, म्हणी इत्यादीचा उदय झाला आणि जगभरात विविध संस्कृती नांदायला लागल्यात. सनातन भारतीय संस्कृती या पायावर तर गेले हजारो वर्षे उभी आहे. बोलण्याचे आणि लिहिण्याचे एवढे महत्व असतांना आणि मनुष्य जातील एवढा अनुभव या क्षेत्रात असतांना समस्त मनुष्य जात लिहिण्यात आणि बोलण्यात निष्णात असणार किंव्हा असायला हरकत नाहीं? 

अर्थात असे नक्कीच नाहीं. बडबड करणे म्हणजे बोलणे नाहीं आणि लिहिल्या गेलेले लेखन नाहीं. बहुतांश बोललेले वायफळ आणि बाष्कळ असते! आणि आजच्या काळात बहुतांश लिहिल्या गेलेले नोकरी-धंद्या साठी असते. (सध्याच्या इराक देश असलेल्या भागात केलेल्या उत्खननात किमान पाच हजार वर्ष जुने दगडाचे 'टॅबलेट' सापडलेत. त्यात लिहिले होते त्याचा उलगडा करायला बरीच कष्ट लागलीत. शेवते कळले कि एका ग्राहकाने दुकानदाराविरुद्ध केलेली तक्रार या टॅबलेट मध्ये कोरली होती!) कारण लेखन - मग ते प्रासंगिक असो कि मनोगत किंव्हा ललित असो- हे फार कठीण काम आहे. शब्दांना नेमका असा आकार द्यायचा कि वाचणाऱ्यांना ते शब्द रोचक, अर्थपूर्ण वाटतील, किंव्हा खटपट करून शब्दांना गर्भित अर्थ प्राप्त करावा कि वाचकांना अभिप्रेत उमजेल. किंव्हा शब्दांमध्ये आपले अनुभव असे गुंफावे कि वाचणाऱ्यांना तो अनुभव आपलासा वाटेल. सूक्ष्म भावनांच्या उत्कटतेला शब्दांनी आकार देणे, प्रतिभेच्या उत्स्फूर्ततेला वाक्यांनी उत्तुंग बनविणे, हे काम सोपे नाहीं.  पण मग काय करायचे? लिहायची इच्छा आहे पण लिहिता येत नाहीं, कुठून 'श्री' करायचे हे कळत नाहीं, कुठे नेमके संपवायचे? कोणाबद्दल, कशाबद्दल, कुठल्या काळाबद्दल, कुठल्या घटनेबद्दल लिहायचे? हे कोडे काही केल्या  उमजत नाहीं. अश्या स्थितीत बर्ड बाय बर्ड पुस्तक हाताशी येते. 

लिहिता येत नाहीं माहिती आहे पण ते का, या प्रश्नाच्या  भानगडीत पडण्यापेक्षा, लिहायला कशी सुरुवात करायची या प्रश्नाचे उत्तर म्हणजे हे पुस्तक आहे. पुस्तकाच्या लेखिका ऍन लमोट स्वतःच्या आयुष्यातील काही घटनांना गोवून आणि थोर-मोठ्या इंग्रजी लेखकांशी या विषयी केलेल्या संवादाद्वारे, लेखनाकडे नव्हे तर स्वतःच्या आयुष्याकडे बघण्याचा एक नवीन दृष्टिकोन पुस्तकाद्वारे देतात. लेखन हा गंभीर प्रकार नाहीं. अगदी जरी गंभीर विषयांवर लिहायचे असेल तरी! लेखन हा अनुभव हा स्वतःला आनंद देण्याचा, आनंदी ठेवण्याचा एक मार्ग आहे. हि एक कला आहे. आणि कलेचे पहिले लक्ष्य स्वानंद असते. अमूर्त विचारांना, भावनांना, कल्पनेला, एका स्वतः घडवलेल्या नवीन विश्वाचा आविष्कार करून वाचकांसमोर ठेवणे हि एक उपलब्धी याची जाणीव हे पुस्तक देते. या पुस्तकाचा सूर आणि स्वर एकूण आनंदी आहेत. हे पुस्तक वाचून लिहायला स्फूर्ती मिळते. लेखन हे जगण्यापेक्षा वेगळे नाहीं आणि त्यामुळे त्याच्याकडे घाबरून बघण्याची गरज नाहीं. छोटे छोटे टप्पे गाठून एकादी लघु-कथा आज आपल्या प्रत्येकात आहे. 

पुस्तकाची अनुक्रमणिका बघाल तर लांब आहे पण पुस्तकाचे पृष्ठसंख्या फार नाहीं. पुस्तकाचे चार मुख्य भाग आहे - १) Writing , २) The Writing Frame of Mind , ३) Help Along the way , ४) Publication  - and  Other  Reasons  to  Write .आणि पुढे हे चार मुख्य भाग अजून छोट्या छोट्या धड्यांमध्ये भागले आहे. लेखिका ऍन लमोट या अमेरिकेतील कॉलेजमध्ये सर्जनशील लेखन ( creative writing ) हा अभ्यासक्रम शिकवितात. त्यामुळे एका शिक्षकाच्या दृष्टिकोनातून त्यांनी पुस्तकाची मांडणी केली आहे. पण एका अभ्यासक्रमाप्रमाणे शिकून लिहिण्याचे ठरविले तरी लिहिण्याचा कुठला जादुई मंत्र नाहीं हे त्या लगेच स्पष्ट करतात. 

"I wish i had  a secret  i  could  let  you  in  on , some  formula  my father  passed to  me  in  a  whisper  just  before he  died , some  code  word  that  has  enabled  me  to  sit  at  my  desk  and  land  flights  of  creative  inspiration  like  an  air -traffic controller . But I don 't " 

त्यांच्या मते पुस्तक लिहिण्याची प्रक्रिया हि लिहूनच सुरु होते. कोंबडी पहिले कि अंड पहिले? कल्पना नाहीत तर लिहायचे कसे आणि लिहिले नाहीं तर कल्पना कुठून येणार? या भानगडीत पडण्यात,  याचा ऊहापोह करण्यात वेळ घालविण्यात फारसा अर्थ नाहीं. आधी लिहायला लागा, लिहिता लिहिता लिहिण्याची प्रगती होईल. सोबत सतत वाचा, वाचून वाचून लिहिण्याची संयुक्तता साधेल. खुर्चीवर बसून भिंतीकडे (किंव्हा आकाशाकडे!) बघून शब्द सुचत नाहीं, वाक्य जमून येत नाहीत, आणि कल्पना भराऱ्या घेत नाहीत. कल्पनेचे 'विलास' बांधायचे तर अक्षरशः दगड-धोंडे ढोहुन नेण्यासारखी ढोर मेहेनत करायला हवी. आता कल्पना विलासाचा पाय असो कि गोष्टीची बांधणी, सुरुवात नेहमी लहानच केलेली बारी. एकदम गोष्ट लिहिण्याचे धाडस होत नसेल तर गोष्ट थोडी बाजूला ठेवा आणि अनुभवाचा एकदा परिचछेद लिहा. हा अनुभव कुठलाही असू द्या. वैयक्तिक किंव्हा ऐकलेला. चित्र काढायच्या आधी वहीच्या मागल्या पानावर पेन्सिल ने काहीतरी हलकेच रेखाटल्या सारखे. बरं, काही तरी सखोल, तात्त्विक, किंव्हा शिकवून जाईल असे काही लिहिण्याची आवश्यकता नाहीं. सकाळी भाजी आणायला म्हणून निघालेल्या 'अहो' आणि 'अग' मधील 'सुखद' संवाद? घरून ऑफिस मध्ये जाण्याच्या प्रवास? त्यात नित्यनेमाने दिसणार, भेटणारी पात्रे? या नित्यनेमाच्या अनुभवांमध्ये इतके रंग आहेत. पुस्तकाच्या सुरुवातीचे धडे वाचून लिहायचा 'श्री' केला कि पुढच्या धड्यांमध्ये या साधारण अनुभवांना   गोष्टीत कसे रूपांतरित करता येईल हे शिकता येते. पात्रांना स्वभावगुण कसे द्यावेत, परस्परसंवाद, भाषा कुठली वापरायची? कथानक कसे हवे? एक एक धडा वाचत गेलो कि रेखाचित्राची अजून एक रेघ आणि कथानकाचा अजून एक छटा रंगवीत येऊ शकते. 

पुस्तकातील हा धडा तर होतकरू लेखकाने त्याच्या सान्निध्याचा सूक्ष्म परीक्षण करायला शिकवितो. हे परीक्षण कसे करावे हा सुद्धा एक अभ्यास आहे आणि त्याचा सुद्धा सराव करायला हवा. अनेक थोर लेखक त्यांच्या घराचा, गावाचा, परिसराचा, लहानपणी त्यांच्या शेजाऱ्यांचा, नातेवाइकांचा किंवा मित्रांचा ठसा आपल्या लेखकात ठळकपणे उमटवतात. ग.दि. माडगूळकर त्यांच्या 'मंतरलेल्या दिवस' या आत्मचरित्रपर पुस्तकात या बद्दल म्हणतात " अनुभव आणि अभ्यास यांच्या जोरावर साहित्यकार कितीही प्रगत झाला, तरी बाल्यातील संस्कार व ऋणानुबंध त्याच्या साहित्यकृतीत वारंवार डोकावत रहातात. माझं खेडेगाव, त्या खेड्यातील चालीरीती; तिथलं वातावरण, तिथला झाड-झाडोरा, माती-पाषाण, असेच माझ्या स्मरणात टिकून राहिले आहेत. खेड्यातल्या माणसांच्या आकृती आणि स्वभावरेखाई अशाच मनावर ठासून गेल्या आहेत. नाव वाङ्मय लिहीत असताना त्यातील अनेक दुर्श्य, अनेक प्रसंग आणि अनेक स्वभावच्छटा माझ्या लिखाणात येतात; सदैव येतात." (मोहोरलेला कडुलिंब, मंतरलेले दिवस )

वी.एस. नायपॉल हे इंग्रजी भाषेतील दिग्गज लेखक होऊन गेलेत. सन २००१ चे त्यांना साहित्याचे नोबेल पारितोषिक मिळाले आहे. हे मूळ भारतीय रक्ताचे असलेत तरी त्यांचे पूर्वज काही पिढयांपूर्वी सध्या ज्याला वेस्ट-इंडिज म्हणतो या देशात स्थलांतरित झाले होते. तिथल्या छोट्याश्या गावात नायपॉल यांचा जन्म झाला. त्यांनी पुढे त्यांच्या जन्म इंग्लंड मध्ये काढला तरी आयुष्याची पहिली १८-१९ वर्षे, जी वेस्ट-इंडिज मध्ये कंठिलीत, त्याचे पडसाद त्यांच्या लिखाणात नेहमीच दिसतात. त्यांचे मिगुल स्ट्रीट (Miguel Street ) हे पहिले लघु-कथांचा प्रकाशित संच अतिशय प्रसिद्ध झाला. या पुस्तकातील पहिली लघु कथा कशी सुचली याबद्दल ते अनेकदा बोलले आहेत. एका दुपारी ते लंडन मध्ये त्यांच्या टाईप-रायटर वर शून्यात बघत बसले होते. काय लिहायचे, कशावर लिहायचे याचा विचार करीत. अचानक, शून्यात, त्यांना त्यांच्या लहानपणाचे घर दिसले, त्यात त्यांचे वडील बसलेले होते आणि समोरून त्यांचा शेजारी 'बोगार्ट' जात होता. त्यांच्या वडिलांनी त्या बोगार्ट ला हाक मारली: 

"‘Every morning when he got up Hat would sit on the banister of his back verandah and shout across, “What happening there, Bogart?”‘ 

हा संवाद त्यांनी लिहिलेल्या पहिल्या लघु-कथेची सुरुवात ठरली. 

पुस्तक आणि त्यातील धडे फक्त लिहायला मदत करून थांबतात असे नाहीं. कथानकाच्या विविध अंतरंग कसे शोधायचेत, आणि मग रंगवायचेत हे पण ऍन लमोट समजावतात. पुस्तकात "Moral Point Of View " हा धडा मला फार आवडला. 

"To be a good writer, you not only have to write a great deal but you have to care. You do not have to have a complicated moral philosophy. But a writer always tries, I think, to be a part of the solution. " (पृष्ठ १००)

गोष्ट असेल तर विषयाबद्दल, कथानकाबद्दल, घटनेबद्दल, पात्रांबद्दल आणि मनोगत असेल तर स्वतःबद्दल, आपुलकी आणि जिव्हाळा हवा. कोरड्या मनाने शब्दांचा अभिषेक चढविणे कठीण आहे. बहुधा अशक्य आहे. वाचकांना कळत-नकळत ती त्रयस्थता नक्कीच जाणवेल. असे होऊ शकते कि गोष्ट अचानक असे वळण घेईल कि रंगवलेल्या पात्रांची भूमिका पटणार नाहीं. रंग विस्कटलेल्या सारखा वाटेल पण खऱ्यात सुद्धा सीमारेषेच्या चौकटीत आयुष्य बसत नाहीं तर गोष्टींची पात्रे त्याला अपवाद कसा ठरणार? पण जिव्हाळा कायम ठेवला तर गोष्ट वाचकांच्या अंतरंगाचा ठाव घेईल. पु.ल. देशपांडे यांच्या 'व्यक्ती आणि वल्ली' पुस्तकातील व्यक्ती आणि वल्ली हे याचे उत्तम उदाहरण आहे. पुस्तकातील पात्रे खऱ्या लोकांवर आधारित आहेत पण खरी नाहीं. आपण आपल्या पोराला अभिमानाने पाहुण्यांसमोर बोलावितो त्याच प्रेमाने, जिव्हाळ्याने प्रत्येक पात्र पु.ल. वाचकांसमोर उभी करतात. सखाराम गटणे आणि अंतू बर्वे हि पात्रे विरोधाभासी आणि जणू वेगळ्या विश्वात वावरतात. पण पु. ल. दोघांवर तेवढेच प्रेम करतात. आणि हे प्रेम वाचकांच्या हृदयी कळते. सन १९६६ साली प्रकाशित झालेले हे पुस्तक अजूनही वाचकवृंद घरी संग्रही ठेवतो.

"If people cannot write well, they cannot think well, and if they cannot think well, others will do their thinking for them."   - ओरवेल

समाज प्रबोधन, समाजउत्थान करण्याचा लेखनासारखा मार्ग नाहीं. फक्त गेल्या शंभर-दीडशे वर्षांचा इतिहास बघितला तरी सगळ्या मोठं-मोठाल्या बदलांचा किंव्हा क्रांत्यांचे मूळ लिहिलेले पुस्तकच असेल. बर, क्रान्ति वगैरेच्या भानगडीत नाहीं पडला तरी लेखनाचे महत्व कमी होत नाहीं. स्वतःची स्वतःला ओळख होण्याचा लेखन एक उत्तम मार्ग आहे.  

पुस्तकात पुढे प्रकाशनाबद्दल हि धडा आहे. हे पुस्तक तब्बल तीस वर्षांपूर्वी प्रकाशित झाले होते. तेंव्हा पुस्तकांद्वारेच लेखन होत. आणि त्यासाठी प्रकाशनगृह हा एकाच मार्ग होता. पण गेल्या तीन दशकात परिस्थितीत आमूलाग्र बदल झाला आहे. प्रकाशनगृहे आहेत आणि लागतील पण आता प्रकाशाची विविध माध्यमे उपलब्ध झाली आहेत. त्यामुळे लिहिलेले वाचकांपर्यंत पोचवायला अधिक सोपे झाले आहे. पण सोपे असले किंव्हा अगदी स्वतःच्या खर्चाणे प्रकाशन करण्याची इच्छा असेल, कुठल्याही तऱ्हेचे प्रकाशन करणे हे अंतिम ध्येय असायला नको. ते एक एवढेच लक्ष्य नको. लेखाच्या सुरुवातीला म्हणालो तसे, लेखन हि नवीन अविष्काराची अनुभूती देणारा मार्ग आहे. देवत्व प्राप्त ना करीत देव बनून नवीन कल्पना सृष्टी रचण्याचा एक सहज मार्ग आहे.  आणि प्रकाशित नाही झाले तरी हे शक्ती आपल्याकडून कोणी हिरावून घेऊ शकत नाहीं. आपल्या स्वतःच्या वैयक्तिक आकाशात ध्रुव ताऱ्याचे  अढळ स्थान आपल्याकडून कोणी हिरावून घेऊ शकत नाहीं. 

लेखन नेहमी गंभीर असावे असे काही आवश्यक नाहीं. लेखन बोधीप्राय हवे असेही नाहीं. लेखन जगाकडे बघण्याचा वैयक्तिक दृष्टीकोण आहे. खूपदा बोलून आपल्याला दिसत असलेले जग दुसऱ्यांना दर्शवू शकत नाहीं. अश्यावेळेस लेखणी (किंव्हा की-बोर्ड!) आपला मित्र ठरतो. लेखनाद्वारे किंव्हा गोष्टींद्वारे आपण आपल्या शेजार-पाजारच्या जगाला वेगळ्या रंगाने रंगवू शकतो. कोण म्हणत कि जसा रंग दिसतो तोच गोष्टीला द्यायला हवा? पाहिजे तो रंगवू शकतो. आकाश निळ्याचे हिरवे करू शकतो, चांगल्याला वाईट, आणि वाईटाला चांगला करू शकतो. किंव्हा चांगल्या वाईटाचा दोन्ही छटा एकाच व्यक्तिमत्वात ओतू शकतो. आकाश ठेंगणे ठरेल आपल्या कल्पनेच्या भरारी पुढे. अतर्क्य असे काहीच नाहीं इथे. खऱ्या आयुष्यात असे स्वातंत्र्य कधीच मिळायचे नाहीं. आणि हे सगळे करण्यात जो निखळ आनंद मिळेल तो फक्त आपलाच! 

पुस्तकाचे माहात्म्य आणि पुस्तकाचे यश असे कि वाचक काही तरी लिहायला उद्युक्त होतो. लिहायला प्रयोजनाची आवश्यकता नाहीं. बाळपणी चालायचे शिकायला प्रयोजन हवे होते का? बोलायला? तसेच लिहिण्याचे आहे. लिहायला लागायचे. सराव करायचा. एकदम उठून कोणी गीत-रामायण लिहू शकत नाहीं (माडगूळकरांनी गीत-रामायण लिहिले तेंव्हा त्यांना तब्बल वीस वर्षांचा विविध-रंगी लेखनाचा अनुभव होता.) पण कुठून तरी सुरुवात करायलाच हवी आणि त्यासाठी हे पुस्तक सगळ्यांच्या संग्रही नक्कीच हवे. 

--

पुस्तक परिचय

'बर्ड बाय बर्ड' ('Bird By Bird ')   

लेखिका  - ऍन लमोट (Ann Lamott)

प्रकाशन दिनांक  - सप्टेंबर १, १९९५, 

पृष्ठ संख्या - २५६ 

ISBN-13 ‏ : ‎ 978-०३८५४८००१७

ऍमेझॉन ची लिंक -  https://www.amazon.in/Bird-Some-Instructions-Writing-Life/dp/०३८५४८००१६