छत्रपतींच्या उदयाच्या वेळेसच्या जागतिक सत्तांचा संक्षिप्तात आढावा

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जीवनकाल आणि त्यांच्या पराक्रमाचे स्मरण हे नित्य कार्य आहे. इतिहास या गत-काळातील घटना असल्यात तरी त्याच्या सावलीतच वर्तमान जगतो.  स्वराज्य स्थापना, परकीय इस्लामी धर्म व सत्तांचा नाश करणे, हिंदू छत्रपती बनणे, नवीन युद्धशैलीची स्थापना, परराज्य नीती, त्यातील मुत्सद्दीपणा आणि शैली आणि तसेच त्यांची दूरदृष्टी इत्यादी कामगिरी अतुलनीय तर आहेच पण त्या काळातील त्यांच्या शत्रू शाह्यांचा बलाढ्यापणा लक्षात घेतला तर त्यांची कारगिर्दी अदभूत ठरते. आपण त्यांच्या काळातील जागतिक पातळीवरील सत्तांचा थोडक्यात आढावा घेऊ. जागतिक सत्ता म्हटले कि आदिलशाही, निजामशाही, कुतुबशाही इत्यादी छोट्या मुसलमानी शाह्यांना आपण या लेखापुरते तरी वगळूया. याचा अर्थ या शाह्या शक्तिशाली नव्हत्या असे नाहीं. पण मुघल, पोर्तुगीज किंव्हा तुर्की आटोमान पुढे या दक्षिण भारतातल्या शाह्या फारच लहान होत्या.   

छत्रपतींचा जन्म सन १६३० ला झाला. त्या काळात उत्तर भारत - म्हणजे अफगाणिस्तान पासून ते बंगाल पर्यंत आणि कश्मीर पासून उत्तर महाराष्ट्रापर्यंत मुघली सत्ता घट्ट झाली होती. शहाजहान मुघली बादशाह होता आणि तो मुघली सत्ताधाऱ्यांच्या वंशावळीत पाचवा बादशाह होता. मुघली राज्य तो पर्यंत जवळपास ९० वर्ष जुने होते. मोघली सैन्य महाकाय होते. शहाजहानच्या काळात मोघली पायदळ व घोडदळ एकूण २० ते ४० लाखाच्या घरात होते. "आई-ने-अकबर" हे अकबराच्या कारगीर्दीचा लेखाजोखा, जो अकबराच्या जीवनकाळात त्याच्या दरबारात लिहिल्या गेला होता. त्याप्रमाणे मुघली सैन्य सन १५९९ ला ४४ लाख होते. यात घोडदळ, पायदळ बंदूक-तोफा दळ आणि अनियमित किंव्हा भाडोत्री सैनिक होते. दरबारात लिहिल्या जात असल्यामुळे या आकड्यामध्ये अतिशयोक्ती नक्कीच असणार. तरी मुघली सैन्य २० लाखावर नक्कीच होते. 

औरंग्या जेंव्हा सन १६८२ ला दक्खनी उतरला तेंव्हा तो लाख-दोन लाख सैन्य घेऊन आला होता. औरंगाबाद शहर, जेथे त्याने मुक्काम केला त्यात चार लाखाची भर त्याच्या येण्याने झाली असे नमूद केल्या गेले आहे. सैन्य व्यतिरिक्त जगाच्या अर्थव्यवस्थेचा २०% भाग मुघली अंकुशाखाली होता. तरीही १०० वर्षात मुघलांनी एकही शाळा-विद्यालय किंव्हा कुठल्याही तऱ्हेची उपलब्धी केली नाहीं. नुसते शोषण आणि उपभोग घेतला आणि शेवटी सत्यानाश करून नाहीसे झालेत. असो. थोडक्यात, मुघली सत्ता अनन्यसाधारण बलाढ्य आणि शक्तिशाली होती. मुघलांच्या आधी जवळपास ४०० वर्षे वेग-वेगळे मुसलमान सत्ताधारी दिल्लीत होते. त्यातील कोणाचे हि सैन्य किंवा कोणाचाही खजिना मुघलांएवढा नव्हता. शिवाजी महाराजांच्या उदयाच्या काळात मुघलांचा दबदबा प्रचंड होता. महाराजांच्या तीर्थरुपांना, श्री शहाजी महाराजांना, जेंव्हा आदिशहाने बंदी केले तेंव्हा आदिलशहाला घाबरावयाला शिवाजी महाराजांनी मुघलांशी तह केल्याचा आव आणला. त्याचा परिणाम आदिलशहावर लगेच झाला. त्याने शिवाजी महाराजांनी देऊ केलेले किल्ले आणि जमीन घेऊन, शहाजी महाराजांना लगेच मोकळे केले. 

पोर्तुगीज सत्ता भारतात वास्को-द -गामा सोबत स्थापित झाली असली तरी अल्फान्सो-डी-अल्बुकर्की याने गोवा आदिलशाही कडून सन १५१० ला जिंकले. ते जिंकण्यात त्याला तीमण्णा नावाच्या भारतीय सरदाराने मदत केली. म्हणजे छत्रपतींच्या जन्माच्या वेळी, भारतात पोर्तुगीज सत्ता शंभर वर्षांहून अधिक घट्ट झाली होती. गोवा जिंकल्याच्या काही वर्ष आधी पोर्तुगीजांना (पेद्रो काब्राल) सध्या ज्याला आपण ब्राझील म्हणतो तो प्रदेश सापडला होता आणि त्यांनी तो प्रदेश लगेच गिळायला सुरु केले. पण या कामात त्यांना बरीच वर्षे लागली. या दरम्यान पोर्तुगीजांनी, म्हणजे सन १५२० च्या दशकात इंडोनेशिया चा भाग पादाक्रांत केला. एक महत्वाची गोष्ट इथे लक्षात घ्यायला हवी - मुघली साम्राज्यासारखे लाखोंच्या संख्येने पोर्तुगीज कधीच नव्हते पण त्यांच्याकडे परकीय प्रदेश पादाक्रांत करून राज्य करण्याचे ज्ञान आणि अनुभव भरपूर होता. इबेरिया द्वीपकल्पातील हा छोटासा देश पण एकाच वेळेस पूर्वेला गोवा आणि मग इंडोनेशिया तर पश्चिमेला ब्राझील आणि इतर प्रदेश यांनी ढापले. केवढी दुर्दम्य इच्छाशक्ती, बळ, सागरी वाहतुकीचे ज्ञान आणि जिथे पोचू तिथे लोकांना मारून तिथली जमीन गिळायची क्रूर वृत्ती! त्यांनी भारताचा पूर्वी किनारा चांगलाच ताब्यात घेतला होता आणि कोकणातून आणि पूर्वी कर्नाटकातून बळजबरीने लोकांना ते घेऊन अरब देशात गुलामगिरीत विकत असत. तसेच सध्याचा ज्याला आपण अरेबियन समुद्र म्हणतो त्यातील भारतीय मसाल्यांचा व्यापारावर त्यांनी वर्चस्व स्थापन केले होते. छत्रपतींच्या काळात पोर्तुगीज राज्याला उतरती कळा होती. स्पॅनिश साम्राज्याने त्यांच्यावर वर्चस्व प्रस्थापित केले होते. पण छत्रपतींच्या उदयाच्या वेळी पोर्तुगीज उभरत्या मराठा शक्तीपुढे तरी नक्कीच बलाढ्य होते. 

जागतिक सत्ताधाऱ्यांचे सन १६३० चे चित्र बघितले तर स्पॅनिश, डच आणि फ्रेंच साम्राज्य भारतात फारसे पाय रोवू शकले नाहीं. स्पेन आणि पोर्तुगीजांमधे सन १४९४ ला तेंव्हाच्या पोप ने एक करार घडवून आणला. त्या कराराला "तोरदेसीलास चा करार" म्हणतात. त्यानुसार अटलांटिक समुद्राचा पश्चिम भाग स्पेनचा (जिंकलेला आणि न जिंकलेला) तर पूर्वेचा भाग पोर्तुगिजांचा. विचार करा, या दोन देशांनीआपापसात जग वाटून घेतले होते! पण या करारामुळे स्पेन कधी भारताकडे भटकले नाहीं. डच लोकांनी प्रयत्न केला होता पण केरळ मधील त्रावणकोर राज्याचे श्री मार्तंड वर्मा या राजाने त्यांचा इतका मोठा पराभव केला आणि डचांनी पाय काढता घेतला. पुढे मराठा साम्राज्याचे श्री कान्होजी आंग्रे यांनी सुद्धा डचांना हरवले. फ्रेंच साम्राज्याची चुरशीची लढाई इंग्रजांशी जगाच्या काना-कोपऱ्यात होती. ते सध्याच्या उत्तर अमेरिकेत लढले, युरोप मध्ये काढलेत आणि मग प्लासीच्या लढाईत, भारतात लढले. युरोप सोडून, सगळी कडे फ्रेंच इंग्रजांशी हारलेत. प्लासीच्या लढाई जिंकून इंग्रजांनी भारत जिंकले असे दर्शविल्या जाते. माझ्या मते ते बरोबर नाहीं. १७५९ साली कोणीहि वर्तवू शकले नसते कि इंग्रज भारतावर राज्य करतील. कारण मराठ्यांना हरवून बहुतांश भारत पादाक्रांत करायला त्यांना सन १८१८ उजाडला आणि त्यानंतर पंजाब जिंकायला १८३९ उजाडला. असो, तो विषय वेगळा. पण इंग्रजांशी भारतात हारल्यावर पॉण्डेचेरी सोडून फ्रेंच पुन्हा भारताकडे आले नाहीत. 

त्या काळातील अजून एक साम्राज्य म्हणजे ऑटोमन तुर्की मुसलमानी साम्राज्य पण त्यांना युरोप जिंकण्याची इतकी तहान होती कि त्यांना भारताकडे लक्ष द्यायला वेळ नव्हता. तुर्की आरमार बलाढ्य होते पण सन १५७१ च्या लपांटोच्या लढाईत त्यांचा युरोपिअन सामूहिक सत्तांकडून सपाटून पराभव झाला आणि त्यानंतर तुर्की आरमाराने फारशी कधी मान वरती काढली नाहीं. 

आता राहिले इंग्रज. हेन्री ओक्सेंडेन हा सन १६७४ ला मुंबईच्या इंग्रजी वखारीत अधिकारी होतं. तो पुढे १६७७ ते १६८१ मुंबई वखारीचा मुख्याधिकारी पण झाला. (इंग्रजांनी नेहमीप्रमाणे त्या पदाला गव्हर्नर ऑफ बॉम्बे अशी पोकळ गर्जनास्पद नाव दिले होते!) हा ओक्सेंडेन शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाला रायगडी उपस्थित होता आणि त्याने ईस्ट इंडिया कंपनी तरफे महाराजांना नजराणा दिला होतं. श्री बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या 'राजा शिवछत्रपती' शिवाजी महाराजांच्या चरित्रात राज्याभिषेकात या क्षणाचे फार सुंदर चित्र रेखाटले आहे. पण महाराजांच्या दृष्टीने इंग्रज किंव्हा ईस्ट इंडिया कंपनी किती महत्वाची होती? राज्याभिषेकाला नंतर  तब्बल दीडशे वर्षांनी इंग्रज भारतावर राज्य करू लागले. म्हणून आजच्या काळात या ओक्सेंडेनच्या राज्याभिषेक भेटीला आपण महत्व देतो. महाराज स्वतः इंग्रजांना नेमके जाणून होते पण त्यांच्या दृष्टीने इंग्रजांना फारसे महत्व नसणार. व्यापारी आणि धूर्त असे इंग्रज हि कल्पना महाराजांची असणार म्हणूनच त्यांनी त्यांच्याकडून फायदा आणि व्यापार करून घेण्याचा सदैव प्रयत्न केला. इंग्रजांची महत्वाकांक्षा जरी फार मोठी असली तरी त्यांची परिस्थिती १७ व्या शतकाच्या भारतात फारशी ताकदीची नव्हती. येथे इंग्रज म्हणजे ईस्ट इंडिया कंपनी. इंग्रज म्हणजे इंग्रजी राजसत्ता नव्हे. सन १६१३ ला मुघली जहांगीर ने ईस्ट इंडिया कंपनी ला सुरत बंदरावर 'फॅक्ट्री' टाकण्याची अनुमती दिली. पण व्यापारी धंद्याव्यतिरिक्त इंग्रजांच्या काही पाऊलखुणा भारतात पुढली दीडशे वर्ष नव्हत्या. पोर्तुगीज आणि स्पॅनिश सत्तांपुढे ब्रिटिश फारच चिल्लर होते. सन १७व्या शतकाच्या पूर्वार्धात त्यांनी सध्याच्या उत्तर अमेरिकेत - मॅसॅचूसेट्स राज्यात आपली 'कॉलोनी' स्थापन केली होती. आणि सध्याच्या वेस्ट इंडिज बेटांवर पण कॉलोनी स्थापन केली होती. पण तेवढेच. छत्रपतींच्या काळात किंव्हा शंभर वर्षे पुढे, अगदी सन १७७० ला सुद्धा कोणी वर्तविले असते कि इंग्रज भारतावर राज्य करतील तर त्याला वेड्यात काढले असते. इंग्रजांचे भारतावर राज्य जिंकले हे खरे पण तेवढेच आपण राज्य त्यांना दिले, हे पण तेवढेच खरे आहे. त्यांची महत्वाकांक्षा, त्यांची हुशारी आणि एका-मेकात लढायला लावून देण्याचा मुत्सद्दीपणा कौतुकास्पद आहे. आणि त्यांचे राज्य स्थापन होण्याची हि महत्वाची कारणे आहेत. पण तो विषय वेगळा आणि त्यावर नंतर नक्की लिहीन. 

या लेखा मागचा उद्देश म्हणजे छत्रपतींच्या काळातील इतर बलाढ्य साम्राज्यांचा थोडक्यात आढावा देणे होतं. मोघल काय किंव्हा पोर्तुगीज काय किंव्हा आदिलशाही काय, सगळ्यांकडे छत्रपती आणि मराठी स्वराज्याच्या तुलनेत अमाप पैसे, सैनिक आणि शस्त्रात्रं होती. तरी एक एक करून शिवाजी महाराजांनी धैर्याने, शौर्याने, मुत्सद्दीपणाने, दूरदृष्टीने, चपळाईने आणि लागेल तिथे संयमाने, या सगळ्यांवर मात केली. त्यांचा इतक्या बलाढ्य आणि क्रूर साम्राज्यांना लढा लक्षात घेतला तर त्यांचे कर्तृत्व अजूनच झळाळते, लखलखते. 

हा लेख लिहितांना छत्रपती आणि इतर परराज्य सत्तां मधील एक महत्वाची भिन्नता लक्षात आली. आजकाल पुरोगामी किंव्हा सेकुलर जमातीत एक नवीन विचारप्रणाली दिसते. छत्रपतींचे हि लोक आता कौतुक करतात पण या जमातीचे म्हणणे असे कि मराठी स्वराज्य किंव्हा छत्रपती किंव्हा पुढे पेशवे हे भारतातील इतर राज्यकर्त्यासारखेच होते. थोडक्यात मुघल किंवा आदिलशाही आणि मराठ्यांमध्ये फारसे अंतर नाहीं. यासारखे थोतांड ऐकले कि कानशिले तापतात. विचारांचा नालायकपणा या सेकुलर जमातींकडून शिका! सूर्याजी पिसाळच्या औलादी आहेत हे लोक. 

महाराजांनी 'हे राज्य श्रींचे' म्हणून स्वराज्याची स्थापना केली. त्यांच्या राज्यस्थापनेमागे परराष्ट्रांची, परकीय किंव्हा परधर्मीयांची कत्तल करणे, लूट करणे, विध्वंस करणे हे कधीच नव्हते. भारतात हिंदूंवरचे अत्याचार थांबावे, त्यासाठी रक्तपिपासू परकीय मुसलमानी सत्तांना हरविणे आणि हिंदूंचे राज्य स्थापन करावे हि त्यांची मनीषा होती. हे वैयक्तिक भरभराटीची स्वप्न नव्हते तर देश, समाज आणि धर्म यांचे संरक्षण, संगोपन आणि उत्कर्षाचा लढा होता.

"In art books and history books, people write of the Muslims "arriving"in India, as though the Muslims came on a tourist bus and went away again. The Muslim view of their conquest of India is a truer one. They speak of the triumph of the faith, the destruction of idols and temples, the loot, the carting away of the local people as slaves, so cheap and numerous that they were being sold for a few rupees. The architectural evidence-the absence of Hindu monuments in the north-is convincing enough. This conquest was unlike any other that had gone before. There are no Hindu records of this period. Defeated people never write their history. The victors write the history. The victors were Muslims. For people on the other side it is a period of darkness. "  - V.S. Naipual

 

छत्रपती जर का दिल्लीधीश झाले असते तर त्यांनी मशिदी किंव्हा चर्चेस तोडल्या नसत्या. मुसलमानांवर इस्लाम अनुयायी म्हणून कर लादला नसता, मुसलमानी बायका किंव्हा ख्रिश्चन ब्याक  पळविल्या नसत्या आणि त्यांची पोरे गुलामगिरीत विकली नसती. मुसलमानांची किंव्हा ख्रिश्चनांची लाखोंनी हत्या केली नसती. किंबहुना, दिल्लधीश नसूनही त्यांनी किंव्हा मराठ्यांनी हि असली कामे केले नाहीत. मुघल असो, ब्रिटिश असो, पोर्तुगीज असो, डच असो किंव्हा फ्रेंच असो, हि सगळी राज्य आणि राज्यकर्ते  रक्तपिपासू, स्वार्थांधळी, आत्यंतिक उपभोगी, क्रूर आणि विध्वंसक होती. भारत देश त्यांच्यासाठी परका होता, भारत देश जिंकून लुटायला होता. भारतीय, आणि हिंदू, त्यांच्यासाठी लुटायला, मारायला आणि गुलाम करायला होते. आपली धर्मस्थळे विध्वंस करायला होती. आणि याचे व्रण अजूनही आपल्याला सगळीकडे दिसतात. 

अलीकडेच मुघल आपलेच आहेत अशी वदंता उठविली जाते आहे. कारण म्हणे ते भारत सोडून निघून नाहीं गेलेत. इथेच राहिलेत. आणि राहून काय केले? एक उदाहरण देतो. सेतू माधवराव पगडी यांच्या मराठा इतिहास पुस्तकातील आहे. बहुधा सन १६९० चे दशक असेल. औरंग्याच्या कुटुंबातील काही कुटुंबीय महाराष्ट्रात प्रवास करतांना मराठ्यांनी हल्ला केला. निकाराचे युद्ध सुरु झाले. मराठे वरचढ ठरत होते. मुघली तुकडीला पळायला हि वाट मिळेना. तेंव्हा त्या कुटुंबियांमधली एक बेगम प्रोत्साहनार्थ ओरडू लागली कि "आपण चंगेझ चे वंशज आहोत आणि काफ़िरांशी हारु शकत नाहीं" त्याचा काय परिणाम झाला त्यांचा चंगेझच जाणे पण त्यांना पळायला वाट मिळाली. सगळी सामुग्री मराठयांच्या हाती लागली. यातला चंगेझ म्हणजे चेंगीझ खान. पहिला मुघल हुमायून स्वतःला चंगेझ खानचा वंशज म्हणवीत. या मुघलांना स्वतः कधी आपण भारतीय आहोत वाटले नाहीं पण आत्ताच्या पुरोगामी थोतांडवाडी मात्र त्यांना आपले बाप बनवायला तयार आहेत. 

आपले राजे असे नव्हते, आपले मराठे असे नव्हते, आपले पेशवे असे नव्हते, आपले होळकर, शिंदे, भोसले असे नव्हते. याचा आपण सार्थ अभिमान बाळगायलाच हवा. 

झाकली मूठ सव्वा लाखाची

 

खाडकन केतनच्या थोबाडीत पडली. त्याचे कान सुन्न झालेत. खरंतर केतनने कोचने शिकविल्या प्रमाणे बॉक्सिंग ची नीट पोज घेतली होती. डावा पाय थोडा पुढे आणि उजवा पाय थोडा मागे. आणि डावी मूठ वळून पुढे आणि उजव्या हाताने मूठ वळून कान-गाल-डोळा झाकला होता. निदान त्याला वाटले कि त्याने चेहेऱ्याचा उजवा भाग नीट झाकला होता. उजवा खांदा थोडा वर करून त्याने चेहरा खालती केला होता. पूर्ण लक्ष देऊन तो समोरच्या कडे बघत होता. 

केतन बॉक्सिंग चे क्लासेस नुकतेच घ्यायला लागला होता पण त्याने प्रगती झपाटयाने केली होती. मुळात त्याची उंची चांगली होती आणि नियमित व्यायाम केल्या मुळे त्याच्यात ताकद चांगली होती. 

निदान त्याला असे वाटत होते. 

"सर, आप को मारना कैसे है, ये मैं सिखा सकता हुं. पर, मार खाना एक अलग बात है. ये तो सिखाया नहीं जा सकता." कलीम सर, केतन चे बॉक्सिंग कोच जणू त्याच्या कानात बोलत होते. 

"आय-टी कंपनी मी काम करने वाला आदमी हुं, लडाई-झगडे का मौका कभी नही मिलेगा" 

"तय्यारी होना सहाब" 

केतनला वाटलं तेवढा त्याचा उजवा चेहरा झाकल्या गेला नव्हता. त्याला कानाजवळ गरम काही तरी ओघळतंय असे वाटले.

" हा बघ, चॊमु, बॉक्सिंग करणार आहे माझ्याशी. बांडगुळा सारखा काही तरी पोज घेऊन उभा आहे." समोरचा खिदळत त्याच्या मित्राला म्हणाला. 

'मी बांडगुळासारखा उभा आहे?' केतनला प्रश्न पडला. बांडगुळ म्हणजे परजीवी वनस्पती. बांडगुळासारखा कसा कोणी उभं राहू शकत?" केतन विचार करू लागला. पण विचार करणें जरी चांगली सवय असली तरी नको त्या ठिकाणी विचार करणे तोट्याचे ठरू शकते. 

या भानगडीतच तो समोरचा अचानक पुढे आला आणि त्याच्या डाव्या हाताच्या सणसणीत झापडेने केतनच्या गालाची हिंसक पापी घेतली. केतन जागचा हलला. पण त्याच्यात तेवढीही कमी ताकद नव्हती. त्याने तोल सांभाळला आणि तो दोन-तीन पावला मागे गेला. 

"अगर मारने का मौका ना भी मिले तो भी चलेगा पर. पर आपने  मार खाना नहीं है. डिफेन्स फर्स्ट!" केतनच्या डोक्यात कलीम सर पुन्हा बोलू लागले. जणू ते तिथे त्याच्या बाजूलाच उभे आहेत. त्याने विचार केला डोक्यात असण्यापेक्षा कलीम सर प्रत्येक्षात तिथे उभे असते तर जास्त फायद्याचा असत. 

" मैं आप को बॉक्सिंग रिंग का बॉक्सिंग सिखा रहा हूँ. पर रास्ते पे झगडा होता है तो डिफेन्स फर्स्ट के भी पाहिले आप भागने का सोचो. रास्तो पे झगडा करने में किसी का भला नहीं होता. और झगड के क्या हि मिलेगा?" 

"सर, आप भी मजाक करते हो. मुसीबत बता के थोडी ना आती है. और गलत जगह फस गया फिर हात-पैर तो घुमाने हि होंगे." कलीम सर पुढे काही बोलले नाहीं. 

चुकीच्या जागी केतन नक्कीच फसला होता. डोंगर चढायला म्हणून तो बायको पोरा सोबत निघाला. त्या साठी मुद्दाम प्रवास करून त्या गावात आदल्या रात्री पोचला. सकाळचे अवरोहण छान झाले. उतरतांना निमुळत्या वाटेबाजूला दोन लोक दारू पीत बसले होते. त्यांनी काही ओंगळवाण्या टिप्पण्या केल्यात. केतन त्यावर त्यांना काहीतरी म्हणाला आणि आता तो बॉक्सिंग ची डिफेन्सिव्ह पोज घेऊन उभा ठाकला होता. त्याच्या उजव्या कानातून रक्त येत होते. 

समोरचा पुन्हा सरसावला आणि त्याने या वेळेस त्याचा उजवा हात सपाट्याने फिरवला. पण केतन ने त्याचा पंच बरोबर ओळखला आणि घुडघे थोडे वाकून, डोकं बरोबरअसे मागे केले कि त्या माणसाचा हात वेगाने त्याच्या धरधरीत नाकापासून काही इंचावरून निघून गेला. 

पण या संधीचा फायदा घेत केतन ने डिफेन्सिव्ह पोसिशन, ऑफेन्सिव्ह मधे बदलली. आणि डाव्या हाताने वळलेली मूठ समोरच्याच्या हनुवटीवर खाडकन बसवली. 

'अप्पर-कट!' कलीम सरांचा आवाज पुन्हा कानात फिरला. 

समोरचा पुन्हा केतन च्या अंगावर आला. केतन ने त्याला हुलकावणी दिली आणि विरुद्ध बाजूने पुन्हा त्याच्यासमोर उभा झाला. 

केतन ने मगाशी मारलेला उप्पर-कट आता त्याला बोटांना आणि बोटांच्या सांध्यांना जाणवायला लागला होता. आत्ता पर्यंत बॉक्सिंगच्या क्लासला त्याने बँडेज आणि ग्लोव्हस घालूनच पंचिंग केले होते. इथे आयुष्यात पहिल्यांदा त्याने कोणाला पंच मारला आणि ते पण उघड्या मुठीने! त्याने पंच अगदी पुस्तकी मारला होता. कारण समोरच्याच्या तोंडातून रक्त यायला लागले होते आणि केतनची मूठ दुखत असली तरी तो अजून मूठ वळू शकत होता. केतनचा आत्मविश्वास थोडा वाढला. 

या मारा-पिटीत एक चांगली गोष्ट म्हणजे, दुसरा दारुडा फारच हलका-फुलका होता. बहुधा तो एका पायाने अधू होता. खिदळण्या पलीकडे तो फारसा काही लायक नव्हता. केतनच्या समोरच्याच्या तोंडातून रक्त येतांना बघून दुसऱ्याचे खिदळणे मात्र आता बंद झाले होते. 

"तू पोराला घेऊन पळ इथून. मी बघतो काय करायचं ते." केतन बायकोला म्हणाला.

"तुला एकटं सोडून मी इथून निघत नाहीं या. जे काही आहे मिळूनच करू या" केतनची बायको त्याला म्हणाली. ती घाबरली होती पण तिने हिम्मत हारली नव्हती. तिनी जवळचा एक गरगरीत गोटा उचलून त्या अधू-दुसऱ्याला फेकून मारला. त्याच्या मांडीला का कमरेला तो सपाटून बसला. 

"आई ग...लागलं रे" असा काहीस म्हणत तो मागे सरकला. 

" बायकोला समोर कर तू. कारण तू मारलेला पंच मला पापी दिल्या सारखा वाटला" तोंडातून येणारे रक्त थुंकून केतनच्या समोरचा बरळला. 

" साब, सामने वाला कुछ भी बोले आपने ऊसपे ध्यान नही देना है. बोलने दो सामने वाले को. बॉक्सिंग में ताकद  बचा के रखना है. और जब जरुरत पडे तभी इस्तेमाल करना है.   

केतनच्या कानात पुन्हा कोचिंग सुरु झाले. 

तेवढ्यात केतनच्या बायकोने अजून एक गरगरीत गोटा केतनच्या समोरच्यावर पूर्ण ताकदीने फेकला. त्याला तो खांदा आणि मानेच्या सांध्यावर सपाटून बसला. 

"आई ग....." तो केकाटाला. आता त्याला कळेना नेमके काय करायचे. तो खांदा दाबून मागे झाला आणि त्याने केतनच्या बायकोवर नजर रोखली. 

" आता तरी पळतेस का?" पण केतनच्या बायकोच लक्ष नव्हते. ती आणि आणि केतनच्या १० वर्षाचा पोरगा दगड शोधत होते.

"अरे टोण्या, काही कर! काही नाहीं तर त्या बाई ला आवर" केतनच्या समोरचा अधू-दुसऱ्यावर खेकसला. 

"दगड मारते कि हि बया! सगळी उतरून गेली. पैसे वाया!" असे म्हणत लंगडत तो दुसरा तिथून खसकला.

केतनच्या समोरच्याचा खांदा-मान चांगलीच ठणकत असणार. त्याने केतनच्या बायकोच्या दिशेने मुसंडी मारली. केतन त्याच्या समोर आला आणि त्याच्या छातीला मिठी मारली आणि त्याची कंबर पकडून त्याला मागे रेटू लागला. समोरचा केतन ला पुढे रेटत होता. 

"बॉक्सिंग में साब, सामने वाले का ताकद जलना है. आदमी को मार के कमजोर कर सकते है या थकवा के. जैसे हि आदमी थका, उसका बॅलन्स गया"

केतन पाय रेटून पूर्ण ताकद लावून त्याला ढकलले आणि मग त्याला मारलेली मिठी सोडून एकदम बाजूला झाला. केतनच्या समोरचा तोल जाऊन भेलकांडत दाणकन जमिनीवर आदळला. 

केतन त्याच्या अंगावर बसला आणि दनादन त्याच्या डोक्यावर कानावर, जिथे मिळेल तिथे पंचेस मारू लागला. केतनची बायको जवळ आली आणि ती तिच्या ट्रेकिंगच्या बूटाने केतनच्या समोरच्याची बोटे चेंदु लागली. आता समोरच्याची पूर्ण वाट होती. पण तरी त्याने उजव्या हाताने अंगावर बसलेल्या केतनच्या उजव्या कानशिलावर सपाटून झापड मारली. 

केतन पुन्हा सुन्न झाला. आता त्याच्या उजव्या कानातून रक्त येऊ लागले. तेवढ्यात केतनच्या बायको केतनच्या समोरच्याच्या उजव्या हाताची बोटे चेंदु लागली. केतनच्या समोरचा आता वेदनेने जोरात ओरडू लागला.          

केतन त्याच्या अंगावरून उठला आणि काही पावले मागे गेला. समोरचा लगेच उठला. केतनला ते अपेक्षित नव्हते. केतनची बायको काही फूट त्याच्या मागे उभी होती. 

"तू तुझ्या मार्गाने जा आणि आम्हाला आमच्याने जाऊ दे" केतन त्याला म्हणाला. 

हळूच केतनच्या बायकोने एक चपटा दगड केतनला दिला आणि ती अजून थोडा अंतर मागे गेली. केतन आणि ती दोघे बघत होते कि समोरचा आता काय करतो. त्याच्या शर्टावर रक्त सांडत होते. तो कातावला होता. अश्या मनस्थिती एकतर दारू उतरून माणूस ताळ्यावर येतो किंव्हा डोक्यात राख घालून टोकाला जातो. समोरच्याने टोकाला जायचे ठरवले होते. काही कमी असेल तर त्याने आज बाई कडून मार खाल्ला होता. 

"साब, बॉक्सिंग रिंग मी ठीक है. रूल्स है, रेफ़री है.   बाहर मारा-पिटी करनी है तो बचाव और फिर बचना सबसे मेन है. अगर खुदा-ना-खास्ता ऐसी नौबत आती है तो जो हात लगे वो सोना. पीटो और फिर भागो" 

समोरच्याने तोंडाचे रक्त पुसले आणि हेलकावे घेत पुन्हा केतन वर धाव घेतली. केतन ने चपटा दगड घट्ट मुठीत दाबला. समोरचा जवळ येताच, केतन पुन्हा गुढघ्यात वाकला आणि पूर्ण ताकदीने हुक पंच मारला. पंचच्या शेवटच्या क्षणाला त्याने मूठ उघडली आणि त्या दगडाने अक्षरश: गालाचे हाड फोडले. समोरचा पुन्हा कोलमडून पडला. दुःखाने त्याला नीटसं रडता पण येईना. पण रडू येऊन त्याचा जबडा अजून दुखत होता. स्वतःला रेटत तो केतन पासून अजून दूर गेला. केतनच्या बायकोच्या हातातला दगड त्याला दिसला असावा. 

"चल, चल, निघ." केतन बायकोला म्हणाला. तिने पोराची बकोट धरली आणि सगळे तिथून पळाले. 

"चांगले पंचेस मारलेस आणि ते पण दोनदा मार खाऊन. ट्रैनिंग कामात येतंय." केतनची बायको धावता धावता केतन ला म्हणाली. 

"तुला तर ट्रैनिंग ची पण गरज नाहीं. वाघीण आहेस तू आतून" केतन म्हणाला. 

ते ऐकून बायकोच्या चेहऱ्यावर समाधानाचे स्मित-हास्य होते. 

--

लिहिल्याने होत आहे रे...आधी लिहिले पाहिजे!

 

तीन वर्षांपूर्वी मी ठरवले कि दर महिन्याला मी एक मराठी आणि एक इंग्रजी लेख माझ्या ब्लॉग वर लिहून प्रकाशित टाकणार. सन २०२३ पासून ऑगस्ट २०२५ पर्यंत मी हे नियमाने केले. बहुधा या महिन्यात व्यत्यय येणार. हा लेख मी सप्टेंबर ३० ला लिहायला चालू करतोय. आज रात्री पर्यंत झाला तर ठीक आहे नाहीं तर मग? फारस काही नाहीं, ऑक्टोबर महिन्याचा म्हणून टाकीन. लेख लिहायला घेतला कि या वेळात संपवायचाच हे मला करणे साधारणपणे फार कठीण जाते. याचा संबंध वेळेशी नसतो. लेख किंव्हा गोष्ट कुठला रंग पकडेल, कुठल्या रस्त्यावर निघून जाईल मलाच माहिती नसते. खूपदा अर्ध्यातच लेख किंव्हा गोष्ट सोडावी लागते कारण मीच भ्रमित झालो तर वाचकाला तर नक्कीच काय चाललंय कळणार नाहीं. कधी कधी मात्र एक नवीन सूर मिळतो. नवीन विचार अचानक डोकावतो, नवीन भावना जाणवते आणि मग शब्द आपोआपच सुचतात. ज्यांना ज्यांना मी माझे लेख पाठवितो त्यांच्या कडून कौतुकाचे शब्द परतात. "प्रासादशिखरस्थोऽपि काको न गरुडायते ॥" यातला मी काक (म्हणजे कावळा!) बनून मी मनातच प्रासाद बनवून त्याच्या शिखरावर बसतो! 

खरेतर बरेच लेख आणि गोष्टी लिखाणात आहे. एक 'लिमलेटची गोष्ट' म्हणून कथा कधी पासून लिहितोय. मग 'वाडा चिरेबंदी' म्हणून खूप पूर्वी ऐकलेली लोककथा लेखनात आहे. मग शिवाजी महाराज आणि मराठ्यांच्या इतिहासाशी संबंधित नागपूरच्या भोसल्यांबद्दल एक लेख अर्धवट आहे. त्या घराण्याचे थोर श्री रघुजीराजे भोसल्यांची ओरिसा आणि बंगाल स्वारी, त्यातले बारकावे आणि त्या अर्धवट राहिलेल्या कार्यामुळे ब्रिटिशांना कसे पावले आणि काही दशकात पूर्ण बंगाल त्यांना विनासायास गिळता आले. मध्ये ऑर्बिटल नावाच्या पुस्तकावर आढावा लिहून झालाय. तो नोव्हेंबर साठी आहे. काही महिन्यांपूर्वी मित्रांसोबतच्या एका ट्रिप मध्ये पंढरपुरी श्री विठ्ठल-रुख्मिणी आणि मग पुढल्या ट्रिप मध्ये अयोध्येस श्रीरामाचे दर्शन झाले. त्या अनुषंगाने प्रवास वर्णन आणि श्रीराम मंदिरासंबंधित प्रख्यात इतिहासकार मीनाक्षी जैन यांच्या पुस्तकातील माहिती द्यायची आहे. त्या लेखासाठी पुस्तकातील माहिती काढलेली आहे फक्त लिहिणे बाकी आहे. कधी वेळ नसतो तर कधी सुचत नाहीं. माझ्यासारख्या क्षुल्लूक ब्लॉगर ची हि गत, मोठं-मोठाले लेखक कसे एवढे आणि ते पण दर्जेदार लिहू शकतात? 

मोठं-मोठाल्या लेखकांवरून आठवले, उद्या ऑक्टोबर १ ला स्व. श्री ग.दि. माडगूळकरांच्या जन्म दिवस. त्यांची आत्म-चरित्रपर दोन पुस्तके, 'मंतरलेले दिवस' आणि 'वाटेवरच्या सावल्या' वाचनात आलीत. त्या व्यतिरिक्त 'बांधावरच्या भाबळी' पण वाचले. त्यांची कला आणि लेखन अजरामर होतेच त्यांचे आयुष्य अद्भुत होते. नुकताच वासोट्याच्या किल्ल्याला जातांना गदिमांच्या माणदेशातून जाणे झाले. त्यांच्यावर एक लेख सुरु केला होता. पण जर तो लेख पूर्ण झालाच तर अजून तो संपायला बराच वेळ आहे. गदिमांकडे  शब्दांचे वरदान होते, डोक्यावर सरस्वतीचा हात होता, म्हणून त्यांच्याबद्दल जरी लिहायचे असले तर लेखक आम्ही आहोत...नो वरदान, नो हात डोक्यावर! 

दरवर्षी विचार करतो कि वाढदिवसाला काहीतरी लिहीन. चाळिशीला लिहिला पण होता काही तरी...४१ चा झाल्यावर. पण निदान लिहले तरी होते. आता हळू हळू नवीन भावना मनात प्रश्न येतो कि वय वाढले म्हणून लिहिण्यात अर्थ आहे का? वयानुरूप किंव्हा वयासोबत असा कायच अनुभव आहे कि जो वाचून वाचक म्हणेल कि वाह ...असा कधी विचारच केला नव्हता! चार-चौघांसारखे आयुष्य. प्रत्येकाचे आयुष्य वैयक्तिक दृष्टिकोनातून स्पेशल असतेच किंव्हा असावे. पण प्रत्येक आयुष्यातून शिकण्यासारखेच असते असे नाहीं. प्रत्येक घटना धडा असेलच असे नाहीं. आणि असला तरी तो धडा दुसऱ्यांसाठी असेलच याची शक्यता तर अजून कमी. असलेला आनंद घेत, येणाऱ्या सामन्यांना समर्थपणे सामोरे जात आले आणि हे करतांना तब्येत चांगली असले म्हणजे पावले. उगाच मी काय शिकलो याचे ज्ञान लोकांसमोर पाजळायचे आणि मग विचार करायचा कि त्या ज्ञान-दिव्याच्या प्रकाश लोकांच्या डोक्यात पडतो आहे का? या वायफळ उलाढाली करायला उगाच लिहा-लिही नको. लोकांनी आपले दिवे शोधून स्वतःच्या डोक्यात हवा तसा आणि हवे तेंव्हा लक्ख प्रकाश पाडाव. बेस्ट ऑफ लक! 

असो. बघता बघता पाचशे शब्द खरडले पण. काय लिहितोय, काय लिहिणार आणि काय लिहायला नको इत्यादी उहा-पोह करण्यात एखादी गोष्ट किंव्हा लेख पूर्ण झाला असता. आता ९ वाजतायत रात्रीचे. हा लेख प्रकाशित करून महिन्यातून एक मराठी ब्लॉग लिहिणार हा हेतू पूर्ण झाला. सध्या यातच मी आनंदी आहे. 

आता इंग्रजी ब्लॉग राहिलाच आहे. त्याचे काय होणार देव जाणे. 

आक्रोश - भाग २ (आक्रोश म्हणजे नेमके काय करायचे?)

भारतात पहिला मुसलमानी हल्ला इस्लाम धर्माच्या स्थापने नंतर काही दशकातच झाला. एक तर दक्षिणेत केरळ मध्ये अरब मुसलमान व्यापारी पोचले होते. म्हणजे, जे अरब व्यापारी केरळ मध्ये येतच होते, ते आता मुसलमान झाले होते. पण त्यांनी काही केरळ पादाक्रांत केले नाहीं. भारतीय उपखंडात इस्लामने घातलेल्या विध्वंसाची सुरुवात  मोहम्मद बिन कासीम नावाच्या अरब आक्रमकाने केली. कासीम ने सिंध प्रांतावर हल्ला केला आणि लूट-पाट केली. त्या नंतर सिंध, पंजाब, सध्याचे अफगाण येथील हिंदू राजांनी सातत्याने होणाऱ्या अरब इस्लामी आक्रमणांचा यशस्वी प्रतिकार तब्बल पाचशे वर्षे केला. अरब आणि इस्लाम भारतात येऊ शकला नाहीं. पण थोडा थोडा भूभाग हिंदू राजांच्या हातातून जाऊ लागला. घुर प्रदेश, जो मध्य अफगाणिस्तानात आहे, तो मुसलमानी होत गेला. पुढे मोहम्मद घोरी हा याच प्रदेशातून दिल्ली वर चालून आला होता. खोकर हे हिंदू राज्य सिंध-पंजाब-अफगाणिस्तान भागात पसरले होते आणि खोकर हे अगदी पुरातन काळापासून या प्रदेशाचे आहेत. खोकर हिंदू राजाने आक्रमक मुसलमानांचा अत्यंत प्रखर प्रतिकार केला आणि अनेक शतके भारत सुरक्षित ठेवला. अगदी मोहम्मद गझनी ने सुद्धा नमूद केले आहे कि हिंदुस्थान जिंकायला खोकर जाट यांना हरवणे आवश्यक आहे पण अति कठीण आहे. खोकर जाट योद्धे हे एक उदाहरण झाले पण पृथ्वीराज चौहानच्या पराजयापर्यंतच्या पाच शतकात अनेक राजे, राज्य आणि अगणित हिंदू योद्ध्यांनी हिंदू धर्म आणि भारत सुरक्षित ठेवला. 

पण तरीही शेवटी  इस्लामी राज्य दिल्लीत मुसलमानी शासक कसे स्थापन झाले? बरं, एकच सत्ता नव्हती. अनेक आक्रमक सत्ताधारी झालेत. कुतुबुद्दीन ऐबक, लोधी, खिलजी, घोरी, गझनी, बख्तियार, इल्तुमिश, काफूर, तैमूर आणि शेवटी खालच्या रक्ताची मोघल, अशी असंख्य मुसलमानी सुलतान आलेत. त्यांनी आपापसात युद्ध केलीत, गळे कापलेत, पण जेंव्हा विक्रमादित्य हेमू दोन वर्षासाठी दिल्ली चा राजा झाला तेंव्हा सगळे मुसलमान एकत्रित आलीत आणि हेमूला मारले. आपापसातली भांडणे बाजूला ठेऊन दक्षिणेतील सगळी मुसलमान एकत्रित आलीत, विजयनगरचा सर्वनाश करायला. विजयानगरच्या शेवटच्या रामराजाने एका मुसलमानाला सेनापती म्हणून पण नेमला होता. त्या मुसलमान सेनापतीनेच ऐन युद्धात रामराजाचा गळा कापला आणि मुसलमानी सत्तांना विजय मिळवून दिला. अशी असंख्य उदाहरणे आहेत. पण नेमके असे का होत आले आणि अजूनही का होते आहे? 

मुसलमानांची हि कार्यपद्धती फार सूचक आहे कारण त्यांचे अंतिम लक्ष, निदान त्यांच्या साठी तरी, अत्यंत स्वच्छ  आहे. इस्लाम धर्माचा विजय, म्हणजे इस्लामेतर धर्माचा संपूर्ण, अगदी मुळापासून, सर्वनाश. आणि इतर धर्मियांनी एकतर इस्लाम स्वीकारायचा आणि नाहीं तर एक तर त्यांना मारायचे किंव्हा गुलाम म्हणून विकायचे. आणि जर का कुठे मुस्लिम समाज संख्येने कमी असेल तर बहुसंख्य होईपर्यंत वाट्टेल त्या मार्गाने खट-पट करायची आणि ज्या क्षणी बहुसंख्य झालेत, इतर धर्मियांची दुर्दशा सुरु. याची संपूर्ण कल्पना आपल्या पूर्वजांना होती. म्हणूनच त्यांचा लढा स्वच्छ होता. शिवाजी महाराजांच्या (पत्र-व्यवहाराच्या) भाषेत 'यवन-तुर्क' यांना हाकलाणे होते. धर्म संस्थापन होते. विजयानगर असो किंव्हा चोला असो किंव्हा वूडीयार असो कि केरळ चे मार्तंड वर्मा, हि सगळी राज्ये आणि राजे गर्वाने हिंदू होते. ज्या काळात, मुसलमानी सत्ता मोरक्को ते मलेशियापर्यंत पसरली होती. हिंदू जनता जिझिया देत होती. आणि मुसलमानी राजे हिंदूंना तुच्छ, निम्न मानीत, त्या काळात हे राजे हिंदू धर्माचे सरंक्षण आणि संवर्धनास तत्पर होते. मग १९४७ नंतर उर्वरित भारतात हिंदू बहुसंख्य असून आपण आपल्या धर्माची एकतर लाज बाळगतो किंव्हा केवळ मंदिरांच्या वाऱ्या करून वेळ घालवितो. यातून स्वाभिमान, सशक्तीकरण, किंव्हा ज्ञान यातील काहीच निर्माण होत नाहीं. म्हणूनच आपल्या डोळ्यासमोर काश्मीर प्रदेशातून हिंदू निर्वंश झालेत पण त्याची प्रतिक्रिया फारशी उमटली नाहीं. 

हा सगळं इतिहास पुन्हा इथे मांडून काय साधायचा आहे? हा सगळं इतिहास गूगल वर उपलब्ध आहे. लाइब्ररीत शेकडो पुस्तके या विषयावर मिळतील. आणि खूप साऱ्या लोकांना थोडा बहुत का होईना हा इतिहास माहिती पण आहे. पण लोक मानसात हा इतिहास लुप्त आहे. उर्दूत जेहेन शब्द आहे. जेहेन चा अर्थ मन. हिंदू जनतेच्या जेहेन मध्ये हा इतिहास नाहीं. कारण हा इतिहास मनी रुजला असेल तर कृतीतून तो विचार प्रस्तुत होईल. तसे होतांना दिसत नाहीं. 

इस्लाम धर्मियांच्या अगदी विरुद्ध आपली - हिंदूंची कार्यप्रणाली आहे. आणि मुख्यतः, भारतीय स्वातंत्र्य नंतर तर हिंदू लोक जणू गुंगीचे औषध घेऊन लोळतायत. मला वाटतं कि खोकर लढवय्यांपासून तर मराठा साम्राज्यापर्यंत हिंदू समाज आणि राज्यकर्ते या आक्रमकांना ओळखून होते. म्हणूनच इतक्या अमानुष आक्रमणानंतर आणि अनन्वित धार्मिक अत्याचारांनंतरहि भारतीय उपखंड हिंदू बहुसंख्यच होता. पण १९३० नंतरच्या राजकीय नेत्यांनी भारताची फाळणी करून पहिल्यांदा भारतीय उपखंडात असे प्रदेश निर्माण केले जिथे हिंदू अल्पसंख्य झालेत. पाकिस्तान आणि पूर्व पाकिस्तान, म्हणजे पुढचा बांग्लादेश, येथे लगेच जणू हिंदू-द्वेष्टे मध्य युगीन इस्लामी सुलतान पुन्हा उदयास आलेत. पाकिस्तानमध्ये सन १९४८ ला २०% हिंदू होते. आज १% उरले आहेत. पळवून लावलेत, उरलेल्यांना मुसलमान केले आणि बाकीच्यांना मारून टाकले. पण हिंदूंना ठेवले नाहीं. सिंधू नदीच्या पात्रात गेल्या पाच हजार वर्षात पहिल्यांदा कोणी हिंदू स्नान करायला उरला नाहीं. बांग्लादेश मध्ये हिंदू संख्या अशीच झपाट्याने कमी होत गेली आहे. थोडक्यात, आपल्या डोळ्यासमोर भारतीय उपखंडातील एक तृतीयांश भागात हिंदू नाहीस झालेत. तरी भारतीय हिंदू इस्लामला सर्वधर्म समभाव सारख्या अत्यंत वाह्यात विचारसरणीचा आधार घेऊन खो देतात. 

हिंदू जनतेने धर्म वाचवायला काय करावे? मंदिरे, आरत्या, सण-वार, मंत्र-श्लोक यांच्यात काही अर्थ नाहीं. जर का इतिहास माहिती नसेल तर. धर्माची लॉकेट, टॅटू यांच्यात काही अर्थ नाहीं जर का इतिहास माहिती नसेल तर. आपला धर्म वाचवायचा असेल तर इस्लामचा नीट अभ्यास करायला हवा. मग त्यामुळे आपल्या धर्माचा अभ्यास काही काळ नाहीं केला तरी चालेल.  इतिहास नुसता वाचायचा नाहीं तर आत्मसात करायला हवा. कृतीतून काही सिद्ध व्हायला इतिहासाचे चिंतन, मनन आणि ध्यान करायला हवे. एकत्रित होणे आणि घोळका करण्यातला हा महत्वाचा फरक आहे. पाठ्यपुस्तकात इतिहास शिकविला जात नाहीं इत्यादी वायफळ बकवास बाजूला ठेवा. शिवाजी महाराजांना किंव्हा त्यांच्या मावळ्यांना काही CBSE अभ्यासक्रम नव्हता इतिहास शिकायला. हरिहर-बुक्का यांना दिल्ली ला नेऊन मुसलमान केले होते. ते तिथून पळून पुन्हा दक्षिणेत आले आणि विजयानगरची स्थापना केली. त्यासाठी त्यांनी इतिहासाची डिग्री घेतली नव्हती. स्वाभिमान, स्वधर्माभिमान आणि आत्मविश्वास शिकायला पाठ्यपुस्तके किंव्हा कोर्सेस ची आवश्यकता नाहीं. 

भारताला स्वातंत्र्य राजकीय दृष्टीने मिळाले आहे पण ऐतिहासिक स्वातंत्र्य लाभले नाहीं. तैमूर, घोरी, गझनी, खिलजी आणि अकबर-औरंग्या आता नव्या रूपाने पाकिस्तान-बांग्लादेश मध्ये पैदा झाले आहेत आणि आपल्या सीमेवर पुन्हा आक्रमणे करायला तयार आहेत. आपले अस्तित्व, आपली संस्कृती, आपली विचारसरणी, आपले कौशल्य, आपले तत्वज्ञान, आपला इतिहास, आपल्या वास्तू, आपले शिल्प, आपले देव, आपला धर्म नामशेष करायला ते अजूनही सरसावले आहेत. त्यांनी लढा चालू ठेवला आहे. आपला interval च संपत नाहीं या! 

घरा-घरातून हा इतिहास जिवंत ठेवायला हवा तरच पुढल्या पिढीला तो नमूद होईल. या पिढीने छोटीशी का होईना पावले उचललीत तर पुढली पिढी अजून पुढे जाईल. आणि मग ऑप सिंदूर सारखे जिंकलेली बाजी पुन्हा हरणार नाहीं. 

---

संदर्भ:

मोहम्मद बिन कासीम चे सिंधवर आक्रमण:

https://en.wikipedia.org/wiki/Arab_conquest_of_Sindh

केरळमध्ये इस्लाम:

https://www.newindianexpress.com/cities/kochi/2024/Jul/11/unravelling-keralas-islamic-history 

खोकर जाट आणि त्यांचा प्रखर लढा

1) https://rootshunt.com/aryans/aryankingsandcountriesinkurukshetra/kukkur.htm

2) https://historyfinder.in/sultanate-of-delhi/

3) https://www.clearias.com/muhammad-ghori/

4) https://jatchiefs.com/history/

         5) https://www.amazon.in/Heroic-Hindu-Resistance-Muslim-Invaders/dp/8185990182

विक्रमादित्य हेमू आणि पानिपतचे दुसरे युद्ध

https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Battle_of_Panipat

हरिहर राय आणि बुक्का राय, विजयनगरचे साम्राज्य, तालिकोटची लढाई आणि राज रामरायाचा त्याच्या मुस्लिम सैन्याकडून झालेला शिरच्छेद

1) https://satyashodh.com/britishhistoriansandtragedyofindia.htm

2) https://goa.pscnotes.com/history-booster/kingdom-of-vijaynagar-2/

3) https://ijcrt.org/papers/IJCRT1033073.pdf

4) https://serialsjournals.com/abstract/75050_ch_6_-_ashwin_srinath.pdf

केरळ चे राजा मार्तंड वर्मा, आणि  त्रावणकोर राज्य 

1) https://unacademy.com/content/railway-exam/study-material/ancient-history-of-india/a-short-note-on-the-state-of-travancore/

2) https://testbook.com/ias-preparation/battle-of-colachel

पाकिस्तान आणि बांगलादेश मधील हिंदू लोकसंख्या

1) https://www.nytimes.com/2020/08/04/world/asia/pakistan-hindu-conversion.html

2) https://www.newslaundry.com/2015/01/09/the-vanishing-hindus-of-pakistan-a-demographic-study-2

--

ता.क. - इतिहास केवळ तारखा, युद्ध आणि करार नसतात. किंव्हा इतिहास म्हणजे केवळ घटनांचा कालक्रम म्हणूनही वाचायचा नसतो. इतिहास एकमार्गी आणि एक दिशेने वाचला तर माहिती मिळेल पण आकलन होणार नाहीं. इतिहास चौफेर वाचून तो प्रतिसाद आणि पडसादांच्या दृष्टिकोनातून समजायला हवा. उदाहरणार्थ. औरंग्याने महाराजांचा अवमान केला हि घटना झाली. आणि ती सन १६६६ ला झाली हा कालक्रम झाला. पण त्याचे परिणाम काय झालेत? हा इतिहास झाला. सन १७३९ ला नादीरशहाने दिल्लीवर हल्ला केला आणि तीस हजार कवट्यांचा ढीग रचला हि घटना झाली. पण पुन्हा असा संहार होऊ नये म्हणून अहमदशहा दुर्रानी किंव्हा अब्दाली ने पुन्हा दिल्लीवर स्वारी केली तेंव्हा मराठे धावून दिल्लीच्या रक्षणास गेले हा इतिहास झाला. इतिहास असा समाजाला कि वर्तमान कळण्यास मदत होतेच पण त्यासोबत भविष्याबद्दल माहितीबंध आराखडा मांडल्या जाऊ शकतो. उदाहरणार्थ,  १९४७ची फाळणी हि एक घटना झाली. धर्माच्या जोरावर पाकिस्तान बनविले. बहुतांश हिंदूंना (पश्चिम पाकिस्तानातून) हद्दपार केले पण त्या तुलनेत भारतातील मुसलमान फारसे भारत सोडून गेले नाहीत. त्यामुळे आज एक तृतीयांश भारतीय उपखंडात हिंदू नगण्य आहेत पण संपूर्ण भारतीय उपखंडात मुसलमान सगळीकडे आहेत, हे भविष्य निश्चित झाले. 

The Desciple - चित्रपट परीक्षण आणि निरीक्षण

या मराठी चित्रपटाबद्दल मी चार वर्षांपूर्वीच ऐकले होते.  'New Yorker ' या अमेरिकेतील सुप्रसिद्ध मासिकात या चित्रपटाचा आढावा प्रकाशित झाला होता. या मासिकात एखाद्या भारतीय चित्रपटाची दखल घेतल्या जाणे दुर्मिळ आहे. आणि या मासिकाने नुसती दखल घेतली नाहीं तर चित्रपटाचा आढावा पण घेतला हे प्रशंसनीय तर आहेच पण हि एक उपलब्धी म्हणावी लागेल. मी 'New Yorker 'मधील लेख तेंव्हा मुद्दाम वाचला नाहीं. मला चित्रपट आधी बघायचा होता. कारण कधी कधी आढावा वाचून चित्रपटाबद्दल आपण एक विशिष्ट धारणा घेऊनच चित्रपट बघतो. मला तसे करायचे नव्हते. चित्रपट हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताशी निगडित होता, त्यामुळे मी चित्रपट बघूनच त्याबद्दल पुढे वाचणार (किंव्हा लिहिणार) होतो. 

या सगळ्यात चार वर्षे निघून गेलीत आणि मला आत्ता हा चित्रपट बघण्याची संधी मिळाली. "विलम्बेन इति शुभम्" असे म्हणून आपण विषयप्रवेश करू या. 

चित्रपटाच्या नावाचा अर्थ 'शिष्य' असा होतो. चित्रपटाचे नाव इंग्रजीत असले तरी चित्रपट मराठीतच आहे. एका शिष्याची - शरद नेरुळकर ची, गोष्ट आहे. शरद हा भारतीय शास्त्रीय संगीताचा शिष्य आहे. केवळ भारतीय शास्त्रीय संगीताचाच नव्हे तर शरद हा शास्त्रीय संगीत इतिहास, संस्कृतीचा व गुरु-शिष्य परंपरेचा भक्त आहे. आता शिष्य किंव्हा भक्त असून चालत नाहीं. शिष्य होऊन तुम्ही अविरत कष्ट घेऊ शकता. किंव्हा भक्त बनून तुम्ही आयुष्य वाहू शकता पण कष्ट आणि निष्ठा या पायावर  तुम्हाला कलेत नैपुण्य मिळेल च असे नाहीं. कधी कधी मुळातच प्रतिभा कमी असते. आणि जमीन-आस्मान एक केलं तरी सामान्यतेच्या चौकडीतून बाहेर येणे शक्य होत नाहीं. चित्रपटाचा हा प्रवास उत्कंठावर्धक यासाठी आहे कि प्रेक्षकांना शरद ची हि तळमळ जाणवते आणि शरदला त्याच्या मनातले यश प्राप्त व्हावे यासाठी प्रेक्षकही आस लावून बसतो. 

साधारण चित्रपटाला सुरुवात असते, त्यात गोष्टीची उभारणी होते. मग मध्य असतो जिथे अडचणी सामोऱ्या येतात, एखादा खलनायक किंव्हा खलनायक वृत्तीची परिस्थिती उभारल्या जाते. शेवटी अडचणींवर मात होऊन सांगता होते. काही चित्रपटाच्या शेवटी अडचणींवर मात होत नाहीं आणि दुःखी शेवट असतो. The Desciple चित्रपट या कुठल्याच सांगाड्यात बसत नाहीं. याला सुरुवात नक्कीच आहे पण मग शरदचे अविरत कष्ट जणू चित्रपटाचा नायक बनतो. मग शरदच्या डोळ्याने आपण आशेचा, कष्टाचा, पीडेचा, त्यागाचा व अगतिकतेचा  प्रवास करतो. शरदला त्याला अपेक्षित नैपुण्य मिळेल का? 

शरदला संगीताचा नाद त्याच्या वडिलांनी लावलेला असतो. प्रेमाने, गोडी-गुलाबीने ते त्याला लहान वयापासून शास्त्रीय संगीताचा ध्यास लावतात. शरदचे वडील स्वतः गायक असतात पण त्यांना फारसे गातांना दाखविले नाहीत. त्या ऐवजी संगीताचा आणि शास्त्रीय संगीत घराण्यांचा इतिहास किंव्हा गायकांच्या आठवणीं मधेच त्यांना रमतांना दाखविले आहे. आणि कळत-नकळत हेच संस्कार शरदवर होतात. पण शरदला मात्र एक प्रसिद्ध गायक व्हायचे असते. म्हणून तो स्वतःला वाहून घेतो. शरदचे गुरु हे शरदच्या वडिलांचे गुरुबंधू असतात. शरदच्या वडिलांच्या गुरु म्हणजे माई. या माईंची शास्त्रीय संगीतावरची भाषणे शरद सतत ऐकत असतो. हि भाषणे जणू त्याच्या असाध्य साध्यासाठीचे दीपस्तंभ असतात. चित्रपटाच्या कथेच्या मुळावर प्रकाश टाकायला या भाषणांचा वापर करण्यासाठी  दिग्दर्शक आणि लेखकाच्या अलौकिक प्रतिभेचे कौतुक करावे तेवढे कमी! शरदच्या वडिलांना नेहमी भूतकाळातच दाखविले आहे त्यामुळे सध्याच्या काळात ते नसावेत. संगीताला वाहून घेतलेला शरद आपल्या विधवा आईकडेसुद्धा फारसे लक्ष देत नाहीं. पण आपल्या संगीत गुरुची अगदी पुत्रवत काळजी मात्र घेतो. सगळीकडे विरोधाभास प्रकर्षाने जाणवतो. पण या कथेत कोणी खलनायक नाहीं. कोणी कोणाचे वाईट करायला निघालेला नाहीं. विचित्र ध्येय, असाध्य लक्ष्याची हि कथा दिग्दर्शकाने फार नाजूकपणे आणि हळुवारपणे प्रदर्शित केले आहे. 

                                                         

चित्रपटात शरद आणि त्याच्या आव्हानांव्यतिरिक्त, एकूण शास्त्रीय संगीताची सध्याची परिस्थिती, गुरु-शिष्य परंपरेतील त्रुटी, परंपरेच्या बोर्डाखाली संगीताचे होणारे नुकसान अश्या विवादित मुद्द्यांवर थोडक्यात भाष्य केले आहे. शास्त्रीय संगीताशी संबंधित आपण बऱ्याच विचित्र किंव्हा तर्कट गोष्टी नेहमी ऐकत आलो आहोत. पण ऐकायला मजेदार वाटत असल्या तरी त्यामागची सत्य परिस्थिती बिकट असते. यावर चित्रपटाने मार्मिक टिप्पणी केली आहे. 

चित्रपटाच्या नायकाची भूमिका श्री आदित्य मोडक यांनी केलेली असून, ते स्वतः खऱ्या आयुष्यात शास्त्रीय संगीताचे उपासक आणि गायक आहेत. चित्रपटाच्या प्रमुख भूमिकेत शरदच्या गुरूंची भूमिका श्री अरुण द्रविड, माईंच्या भाषणांच्या आवाजात सुमित्रा भावे, शरद ची मैत्रीण म्हणून दीपिका भिडे-भागवत आणि शरदच्या वडिल्यांच्या भूमिकेत श्री किरण यज्ञोपवीत आहेत. पंडित अरुण द्रविड हे स्वतः शास्त्रीय संगीताचे गायक आहेत. आणि दीपिका भिडे-भागवत या जयपूर घराण्याच्या उभरत्या तारा आहेत. उत्तम नटांना घेऊन त्यांच्याकडून गायकाची भूमिका करून घेण्याऐवजी दिग्दर्शकाने उत्तम गायकांना घेऊन त्यांच्याकडून नटांची भूमिका वठविली आहे. हा प्रयोग थोडा धाडसी म्हणावा लागेल पण या सगळ्यांनी त्यांच्या भूमिका उत्तम वठविल्या आहेत. कुठे म्हणजे कुठेच उणीव नाहीं. 

चित्रपटाचे दिगर्शक आणि लेखक श्री चैतन्य ताम्हणे आहेत. श्री ताम्हणे यांचा  'Court ' (कोर्ट) नावाचा चित्रपट भारताकडून ऑस्कर साठी नामांकित झाला होता. कोर्ट सारखा विषय हाताळल्यावर श्री ताम्हणे यांनी हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतासारख्या विषयाला धरून चित्रपट लिहिणे यात त्यांच्या प्रतिभेच्या झेपेची कल्पना येते. चित्रपटाच्या छायांकनाबद्दल (Cinematography ) विशेष कौतुक करायला हवे. अश्या तऱ्हेचे छायांकन मी भारतीय चित्रपटात फारसे बघितले नाहीं. वीस वर्षांपूर्वी आलेल्या श्वास चित्रपटाची शैली थोडीबहुत अशी होती. चित्रपटात दाखविलेले मुंबई, छोटे-छोटे संगीत हॉल्स, ट्यूब लाईट चे दिवे, ऐकायला येणार श्रोते हे अचूक टिपले आहेत. कुठल्याही तऱ्हेची कला म्हंटले कि आधी उपासना, तपश्चर्या आणि मग नशिबी असेल तर पैसा. शरदची अजून तपश्चर्याच चालू असते त्यामुळे सामान्य उपजीविकेची साधने आणि बेताची आणि टंचाईचे राहणीमान प्रकर्षाने जाणवावी म्हणून शरदच्या सगळ्या सीन मध्ये कॅमेरा नेहमी दुरून हळू हळू जवळ जातो. जणू, आपणच त्या खोलीत प्रवेश घेतो आहे. अश्या वैशिष्ट्यपूर्ण छायांकनाने फार सुरेख वातावरण निर्मिती होते. छायांकन Michał Sobociński यांचे आहे.

संगीतावर आणि शास्त्रीय संगीताशी संबंधित अनेक चित्रपट आहेत. कृष्ण-धवल चित्रपटांच्या काळात 'बसंत बहार' किंव्हा 'बैजू-बावरा' अतिशय प्रसिद्ध झाले होते. 'बसंत बहार' चित्रपटात पंडित भीमसेन जोशी आणि मन्ना डे यांची जुगलबंदी दर्शविली आहे. (आणि जुगलबंडीत मन्ना डे चा आवाज असलेला नायक, भीमसेन जोशी चा आवाज असलेल्या पात्राला हरवतो) पुढे अनेक चित्रपटांमध्ये नट किंव्हा नटी गायक दाखविल्या गेले आहेत. ९० च्या दशकात 'साझ' नावाचा सई परांजपे यांचा चित्रपट आला होता. त्यात झाकीर हुसेन यांनी अभिनय केला होता. पुढे सलमान खान आणि मनीषा कोईराला यांचा 'खामोशी' म्हणून चित्रपट प्रसिद्ध झाला होता. त्या आधी 'आशिकी' नावाचा चित्रपटहि फार चालला होता.  पण या चित्रपटात संगीत हे मुख्य पात्र नव्हते. आशिकी चित्रपटात मुख्य पात्रे उभारते गायक दाखविले आहेत आणि एकाला यश मिळाल्यावर त्यांच्यातील गैरसमज/संघर्षावर चित्रपट आहे. अमिताभ-जया भादुरी यांचा 'अभिमान' चित्रपटही असाच होता. गोष्ट हे नायक-नायिकेचीच असते. फक्त फरक एवढाच कि हि पात्रे संगीताशी निगडित असतात. या चित्रपटांच्या यशामागे चित्रपटातील गाणी चांगली होती एवढेच. 

The Desciple चित्रपटात शास्त्रीय संगीत हे मुख्य किरदार आहे. रियाझ करून संगीतातील राग प्रसन्न होतील हि आशा, त्यासाठी चाललेली तळमळ आणि शास्त्रीय संगीतावरची अढळ निष्ठा आणि त्यासाठी भौतिक जगातील यशाला सुद्धा तर्पण देण्याची तयारी या सगळ्याचा अनुभव चित्रपट आपल्याला देतो. पंडित भीमसेन जोशी वयाच्या ११व्या वर्षी संगीत शिकायला म्हणून गुरूच्या शोधात घरून पळून गेले. आणि पुढील १२-१५ वर्षे शिकत राहिलेत. देवाच्या दयेने आपल्यापैकी बहुतांश साधे सुरात गुणगुणु पण शकत नाहीं. आणि आपल्या पैकी भीमसेन जोशींसारखी साधना करण्याची ऐपत नाहीं. पण हजारो वर्षे असंख्य गायक शास्त्रीय संगीताने का झपाटले जातात आणि स्वतःला का झोकून देतात याचा संक्षिप्तात अनुभव हा चित्रपट अनोख्या शैलीत आपल्याला देतो. 

शंभर-दीडशे वर्षांपूर्वी पंडित पळूस्कर आणि पंडित भातखंडे यांनी हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीताचा प्रसार, प्रचार आणि सुधारणेसाठी फार महत्वपूर्ण योगदान केले होते. त्यांच्या भूमीतील श्री चैतन्य ताम्हणे यांनी हा चित्रपट काढून पळूस्कर-भातखंडे यांच्या तुलनेत अल्पसा का होईना पण हातभार लावला आहे. म्हणूनच The Desciple  मराठी चित्रपटसृष्टीत अजून एक उच्चांक मानायला हवा.  

तुर्कीची भारत-पाक युद्धातील लुडबुड - इतिहास आणि त्याचे संदर्भ

गेल्या महिन्यातील भारत-पाक युद्धात बऱ्याच गोष्टी लक्षात आल्यात. जसे अमेरिका भारताचा खरा मित्र नाहीं. पण चीन मात्र पाकिस्तानचा खरा मित्र आहे. चीन आणि अमेरिकेत जरी तेढी असली तरी दोघांना पाकिस्तान जिवंत राहणे फायद्याचे आहे. भारताची युद्ध यंत्रणा आणि शस्त्रात्रे  आधुनिक तर आहेच पण भारतीय सेनेकडे युद्ध कौशल्य पण आहे. अजून एक भानगड नव्याने पुढे आली म्हणजे तुर्कीची ढवळा-ढवळ. तुर्की पाकिस्तान पासून तब्बल चार हजार किमी दूर आहे. तुर्की जागतिक पातळीवर राजकीय, आर्थिक किंव्हा लष्करी सत्ता नाहीं. आणि तुर्कीने जी अस्त्रे पाकिस्तान ला पुरविली, त्याचा दिवाळीतल्या फटाक्यांएवढाच प्रभाव युद्धात दिसला. थोडक्यात, तुर्कीच्या भारतावर फारसा प्रभाव नाहीं. पण जर भारताने तुर्की ला जाणाऱ्या पर्यटकांवर बंदी घातली तर तुर्की चे नुकसान जास्त होईल. आजगयत युनाइटेड नेशन मध्ये तुर्कीने पाकिस्तानलाच पाठिंबा दिला आहे आणि तुर्की काश्मीर हे पाकिस्तानचा अविभाज्य अंग मानते. अश्या पार्श्वभूमीवर तुर्कीने युद्धात सार्वजनिकपणे आणि उघड-उघड भारत-पाक युद्धात लुडबुड करणे म्हणजे स्वतःच्या पायावर कुऱ्हाड मारून घेण्यासारखे आहे. पण ऐतिहासिक आणि जागतिक पातळीवरचे इस्लामी राजकारण बघता तुर्कीचे हे वर्तन आश्चर्यकारक मुळीच नाहीं. अट्टोमन साम्राज्याच्या इतिहासाचे ओझे घेऊन जगणाऱ्या आजच्या तुर्कीला  जगातील सगळ्या मुसलमानांचे नेतृत्व करण्याची मनीषा अजूनही आहे. पण अशी मनीषा ठेवण्या मागचे नेमके कारण काय? याचा भारताशी संबंध कसा? आणि प्राप्त परिस्थितीत भारत सरकार आणि भारतीय जनता तुर्कीच्या या वाभ्रटपणाला कसे उत्तर देऊ शकते याचा आपण संक्षिप्तात आढावा घेऊया.

ओस्मानी किंव्हा ऑट्टोमन साम्राज्य - तेराव्या-चौदाव्या शतकात सध्याच्या मध्य आशिया / तुर्कमेनिस्तान भागातून तुर्की टोळीचे लोक सध्याच्या तुर्की भागात स्थायिक होऊन, त्यातील उस्मान पहिला, याने तुर्की साम्राज्याची स्थापना केली. त्याच्या वंशातील पुढल्या ९-१० पिढ्यांनी तुर्की साम्राज्याचा मोठ्या प्रमाणावर विस्तार केला. युरोप, आशिया आणि आफ्रिका (इजिप्त) या खंडात पसरलेले हे साम्राज्य, एका जमान्यात जगातील सगळ्यात मोठे साम्राज्य मानल्या जात होते. केवळ विस्तृत भूखंडीय साम्राज्यच नव्हे तर या साम्राज्याची प्रशासकीय घडी अतिशय उत्तम मानल्या जात असे. अरब नसलेले या मुसलमान सुलतानांनी पुढे (सन १५१७ चा सलीम पहिला) स्वतःला खलिफा म्हणून घोषित केले. खलिफा (किंव्हा इंग्रजीत कालीप) हा संपूर्ण जगातील मुसलमानांचा अग्रगण्य नेता मानल्या जातो. अबू बक्र हा पहिला खलिफा होता. पण त्या नंतर हि पदवी स्वयंघोषित झाली. म्हणजे, कोणीही स्वतःला खलिफा घोषित करू शकत असे. अर्थात, स्वयंघोषित खलिफाला इतरांनी तशी मान्यता द्यायला हवी. तुर्की साम्राज्याच्या या स्वयंघोषित खलिफाला मात्र बहुतांश मुसलमानी सत्तांनी खलिफा मान्यता दिली होती. जवळपास चारशे वर्ष या घराण्यातील सुलतान, खलिफा म्हणविल्या गेला. सन १९२२ चा अब्दुल माजिद हा या घराण्याचा शेवटचा सुलतान आणि शेवटला खलिफा होता. इंग्रजांनी या घराण्याला १९२२ ला नामशेष केले. शेवटल्या  २०० वर्षात या साम्राज्याचा भूभाग झपाट्याने कमी झाला होता. आणि सुलतान नाममात्र होत गेले होते. 'पाशा' किंव्हा पंत-प्रधान बहुतांश राज्य चालवीत होते आणि सगळीकडे प्रचंड भ्रष्टाचार होता. थोडक्यात, सुलतान गेला तर तुर्कीत फारसे लोक दुःखी झाले नाहीत.  

पण तब्बल ७०० वर्ष टिकलेल्या तुर्की साम्राज्याचा सांस्कृतिक प्रभाव जगातील मुसलमान समाजावर फार मोठा होता.  हैदराबादच्या निझामाची जी टोपी घालत असे ती तुर्की सुलतान घालीत तशीच टोपी असे. अजून एक छोटीशी गोष्ट- तुर्की टोपी हि आत्ता-आत्तापर्यंतच्या हिंदी चित्रपटातील मुसलमान भूमिका करणाऱ्याना घातल्या जात असे. सुप्रसिद्ध चित्रपट 'अमर अकबर ऍन्थोनी' मधील ऋषी कपूर हि टोपी घालून असतो. थोडक्यात तुर्की साम्राज्य, तेथील पेहेराव, तिथल्या मान्यता, चालीरीती याचा भारतातील मुसलमानांवर पण प्रभाव होता. आणि या सोबत फुकटात आलेली ' Pan - Islamism ' ची विचार-सरणी आणि मानसिकता. भारतातल्या यातीलच काही मुसलमानांनी पुढे जाऊन पाकिस्तानची स्थापना केली. इस्लामी राज्य स्थापन करण्यासाठी अनन्वित हिंदूंना मारून पाकिस्तानची स्थापना झाली. कारण सन १९२२ ला सध्याच्या तुर्की ची स्थापना पण अर्मेनिया च्या ख्रिश्चन लोकांच्या नर-संहार करूनच झाली. इस्लामी आणि मुसलमानी देश स्थापन केल्यावर साहजिकच आहे कि पाकिस्तानी नेत्यांना तुर्की जवळचा देश वाटेल. पण गांधीजींना तुर्की 'खलिफा' ला पाठिंबा द्यायची का गरज भासली? कुठले विरोधाभासी आणि विभित्स राजकारण होते हे? ते थोडक्यात बघूया.  

खिलाफत चळवळ - सुमारे ३०० वर्षे तुर्की साम्राज्याचा सुलतान स्वतःला खलिफा म्हणावीत असेल. तसेच मक्का-मदिन्याची देखभाल आणि रखवाली हे सुलतान करीत असत. खलिफा म्हणजे जगातल्या सगळ्या मुसलमानांचा रक्षक आणि इस्लाम धर्माचा पण रक्षक. (हैद्राबादच्या निझामने सन १९३९ ला मदिन्याच्या दोन महत्वाच्या मशिदींना विजेचे दिवे मिळावे म्हणून स्वखर्चाने एक छोटा विद्युत प्रकल्प बांधला. तसेच तुर्कीच्या बादशाही घराण्याशी हैदराबाद च्या निझामाचे रोटी-बेटीचे संबंध होते). पहिल्या महायुद्धात या तुर्की साम्राज्याने जर्मनीची बाजू घेऊन इंग्रज-फ्रांस इत्यादी 'मित्र' राष्ट्रांशी युद्ध केले. त्यामुळे महायुद्धानंतरच्या जागतिक राजकीय घडामोडींमध्ये इंग्रजांनी तुर्की साम्राज्य बरखास्त केले हे आपण मागल्या मुद्द्यात बघितलेच. यात बरेच नवीन देश, जसे ग्रीस, उदयास आले आणि मुख्य म्हणजे इंग्रजांनी खलिफा पदवी सुद्धा रद्द केली. सन १९२० पर्यंत या खलिफा पदवीला फारसे महत्व उरले नव्हते पण भारतातली मुसलमान समाजाला याचे वाईट वाटले असणार आणि त्यांच्या भावना दुखावल्या असतील म्हणून गांधीजींनी खिलाफत चळवळ चालू केली. या कारणाने मुसलमान समाज भारताच्या स्वतंत्र लढ्यात इंग्रजांविरुद्ध उभे होतीलअशी समजून गांधीजींची असावी. पण भारतीय मुसलमान इंग्रजांविरुद्ध उभे झालेत तरी त्या समाजाची इच्छा एक वेगळा इस्लामी देश स्थापन करण्याची असू शकते? इस्लामी खलिफाची पुनर्स्थापना करण्यासाठी उभे ठाकलेले मुसलमान, हिंदू बहुसंख्य भारतात कसे गुण्या-गोविंदाने रहातील? त्यांना वेगळ्या इस्लामी देशाचे वेध नाहीं का लागणार? 

अर्थातच तुर्कीसोबत उगाच सख्य करण्यासारखा मूर्खपणा नव्हता. कारण तुर्की साम्राज्य अ-मुसलमान घटकांना दुय्यम दर्जा देत असे. सन १९१५-१९१८ च्या दरम्यान तुर्कीने १० ते १५ लाख अर्मेनियन ख्रिश्चन लोकांना मारले होते. आणि जणू याच धोरणाचा पत्ता गिरवीत सन १९२२ ला केरळ मध्ये मोपला ला मुसलमानांनी असंख्य हिंदूंची कत्तल केलीच आणि असंख्य हिंदूंवर अनन्वित अत्याचार केले. (विहिरीत लोकांनी उड्या मारून बायकांनी आत्महत्या केल्यात. आणि पोरांना घेऊन उद्या मारल्यात. काही पोर त्याच्या वाईट नशिबाने मेली नाहीत. त्यांचा आकांत पुढले ३-४ दिवस ऐकू येत होता पण मुसलमानानी त्यांना बाहेर काढले नाहीं. तहान-भुकेनी हि मुले अत्यंत करून अवस्थेत मेली.) अश्या परिस्थितीत  तुर्की किंव्हा तुर्की साम्राज्याशी तिळमात्र संबंध नसतांना भारतीय मुसलमानांच्या मनात उगाच ते जागतिक 'उम्माह' चे घटक असल्याची जाणीव गांधीजींच्या खिलाफत चळवळीने निर्माण केली.   

इस्लामी चळवळ -  दुसऱ्या महायुद्धानंतर अनेक नवीन देश स्थापन झालेत. त्यात मध्य आशिया आणि मध्य-पूर्व आशियात निर्माण झालेली सगळी राष्ट्रे इस्लामी होती. पश्चिमी आफ्रिकेतील मोरोक्को पासून तर पूर्व आशियात इंडोनेशिया पर्यंत एकूण ५६-५७ इस्लामी राष्ट्रे आहेत. (यांची 'OIC ' - Organization  of  Islamic Coordination ' नावाची एक संस्था पण आहे). यातील सौदी अरेबिया, इराण, इंडोनेशिया, मलेशिया, पाकिस्तान आणि तुर्की यासारखी राष्ट्रे स्वतःला कट्टर इस्लामी दाखवण्यात चढाओढ असते आणि तसेच संपूर्ण इस्लामी समाजाचे नेतृत्व करण्यासाठी कसरत करीत असतात. मुसलमानी समाज रंग, राज्ये, देश, भाषा, वेष-भुषा, वर्ण इत्यादी अनेक स्तरांमध्ये विभागलेला आहे. पण या सगळ्यांना कट्टर इस्लामी चादरीत घट्ट बांधून एक करण्याचे स्वप्न या इस्लामी राष्ट्रांमधील हुकूमशाह गेले कित्येक दशके बघीत आहेत. या मानसिकतेत सध्या तुर्की मश्गुल आहे. तिथला सध्याचा हुकूमशाह रिसेप इरगोडेन तुर्कीला इस्लामी साम्राज्याच्या शिरस्थानी बनविण्याची खटपट करीत आहे. इस्राएल-पॅलेस्टिन मध्ये लुडबुड कर, इराक - कुर्दिस्तान मध्ये लुडबुड कर. आणि तसेच, नव्याने भारत-पाकिस्तान मध्ये पण लुडबुड कर. तुर्कीने पाकिस्तान ला ड्रोन्स पुरविले, युद्धनौका पुरविण्याचा प्रयत्न केला आणि हे सगळे उघडपणे. बाकी अंधारात अजून काय काय पुरविले कोण जाणे? 

तुर्की साम्राज्याच्या शिखरावर - म्हणजे सुलेमान - दि मॅग्निफिसंट, याच्या कारगीर्दीत (सन १५३० ते १५६६), युरोपियन देशांशी जलयुद्धात (लपांटो चे युद्ध) तुर्की चा सपशेल पराभव झाला. तेव्हा साम्राज्याचा पाशा म्हणाला होता कि युरोप जिंकण्याच्या भानगडीत 'हिंद' जिंकायचा राहिला आणि साम्राज्याचे नुकसान झाले. आजचा भारत म्हणजे इस्लामी मोघली भारत नव्हे. त्यामुळे भारताकडे नजर फिरवण्याची ताकत तुर्कीत नाहीं आणि येणारही नाहीं. सुलेमान -दि मॅग्निफिसंट च्या कारगीर्दीला चारशे वर्षे होऊन गेली आहेत तरी हि इस्लामी जगावर सत्ता करण्याची आणि अ-इस्लामी जगाला गुलाम करण्याची मानसिकता टिकून आहे. आज कमी प्रमाणात आहे पण ती फोफावण्याची शक्यता आहे. आपण याची दखल घेऊन वेळेतच पावले उचलायला हवी एवढे नक्की.  

जावळीचे मोहीम, छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांचे राजकीय डाव-पेच (चंद्रप्रकाशी लेखन)

**या लेख मालिकेला मी 'चंद्रप्रकाशी' अश्यासाठी म्हणले आहे कारण हे माझे मूळ संशोधन नाहीं. 'जावळीचे चंद्रराव मोरे' हे श्री रमेश साठे यांचे पुस्तक पुन्हा वाचनात आले. त्यातील संशोधनाचा मागोवा आणि काही प्रमुख घटना संक्षिप्तात मी येथे सादर करण्याचा हा प्रयत्न. पुस्तकाचा आढावा आणि त्यान्वये मला अजून उमजलेल्या छत्रपती आणि मराठा इतिहासाचे हे पडसाद आहे. हा लेख चांगलंच लांब झाला आहे. तरी आरामात किंव्हा टप्प्या-टप्प्यात वाचावा. पण अवश्य वाचावा. 

पार्श्वभूमी:

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या उदयाच्या काळात, म्हणजे सन १६५६  च्या काळात, जावळीच्या मोहिमेला अनन्यसाधारण महत्व आहे. या मोहिमे बद्दल फारसे बोलले जात नाहीं कारण हे मोहिमेत राजकारण जास्त होते. सिंहगड किंव्हा आग्रा या घटना रोमांचक आहेत त्यामुळे त्याची माहिती जनमानसात अधिक आहे. जेंव्हा जावळीचा उल्लेख होतो तेंव्हाहि, 'चंद्रराव मोरे ला परास्त करून, पिढीजात असलेला 'चंद्रराव' किताब काढून, जावळी महाराजांनी  जिंकली' असा थोडक्यात होतो. पण या मोहिमेत महाराजांनी त्यांच्या उत्तर आयुष्यातील त्यांच्या यशाची, आणि हिंदवी स्वराज्याच्या स्थापनेची मुहूर्तमेढ खऱ्या अर्थाने रोवली असे म्हणता येईल. त्याचे कारण असे:

१) महाराजांनी ताडलेले जावळीचे भौगोलिक महत्व. 

२) भविष्यातील मानसुब्यांसाठी जावळीचे आवश्यकता. उदा. जावळीतल रायरीचा किल्ला म्हणजेच रायगड

३) जावळीवर वर्चस्व किंव्हा जावळीचे मोरे स्वराज्यात दाखल होणे यापैकी कुठलीही वस्तुस्थिती इतर देशमुख, पाटील, किंव्हा मानसबदारांना स्वराज्याच्या कामात रुजू व्हायला प्रवृत्त करण्यास किंव्हा स्वराज्याबद्दल आत्मविश्वास निर्माण करण्यास कामी येणार होती.  

४) जावळीच्या राजकारणात महाराजांनी जेंव्हा लक्ष दिले तेंव्हापासून ते जावळी जिंकेपर्यंत महाराजांनी जे डाव-पेच, युक्त्या लढवल्यात त्या पुढल्या सगळ्या महत्वाच्या मोहिमांमध्ये नियमित पणे दिसून येतात. 

जावळीच्या मोहिमेची माहिती श्री बाबासाहेब पुरंदऱ्यांच्या 'श्री राजा शिवछत्रपती' पुस्तकात उपलब्ध आहे. पण या विषयावर अचानक एक अमूल्य पुस्तक माझ्या पदरी पडले. 'अचानक धनलाभ' म्हणतात तसे. पुस्तक श्री रमेश साठे यांनी लिहिलेले आहे. श्री साठे हे बाबासाहेब पुरंदऱ्यांचे खास मित्र, महाराजांच्या इतिहासाचे व्यासंगी आणि इतिहास जिथे घडला ती भूमी यांना त्यांच्या मागच्या अंगणासारखी ओळखीची आहे. हे पुस्तक शिवाजी महाराजांच्या एका महत्वाच्या मोहिमेची संक्षिप्तात माहिती देतेच पण घटनेच्या इतिहास व्यतिरिक्त पुस्तकाचे लेखक श्री साठे, महाराजांचा मुत्सद्दीपणा, त्यांची दूरदृष्टी, एवढ्या कमी वयात त्यांनी दर्शविलेला राजकीय प्रौढपणा आणि त्यांचा संयम आणि तसेच जेंव्हा आवश्यकता निर्माण झाली तेंव्हा महाराजांचे संयोजन आणि धाडस या गुणांची सूक्ष्मतेने जाणीव करून देतात. 

--

जावळीचा इतिहास: 

जावळी हा भाग सध्याच्या सातारा जिल्ह्यात येतो. जावळीचे जंगल घनदाट आणि दुर्गम आहे. जावळीच्या पुढे कडा ओलांडून कोकणपट्टी. जावळी मोक्याची यासाठी कि जावळीत सैन्य पाठवून तो भाग किंव्हा जावळी ज्याच्या अधिपत्या खाली आहे त्याला जिंकणे महत्कर्म आहे. आणि जावळीत जम असेल तर जावळीचे अरण्य, किल्ले आणि खालती कोकणपट्टी व समुद्र किनारा, या सगळ्यावर वर्चस्व स्थापन होते. महाराजांचे जावळीकडे कधीपासूनच लक्ष असणार. पण जावळी, पिढीजात, मोरे घराण्याच्या हाती होती. आणि जो मोरे वंशज गादीवर असेल त्याला 'चंद्रराव' खिताब प्राप्त होत असे. जावळीत जरी या मोरे घराण्याची सत्ता अनभिषिक्त असली तरी हे सगळे 'चंद्रराव' मोरे, नाममात्र का होईना, चाकरी बादशहाची करीत असत. जो कोणी निझाम किंवा आदिलशाही बादशाह तेंव्हा आरूढ असेल त्याच्या पदरी हे दाखल होत. पण बादशहाचा पदर धरला तरी जावळीत बादशाही सत्ता नसे. तिथे सत्ता मोरे घराण्याचीच. जावळीच्या अजिंक्यतेची पावती देणारी एक घटना फार रोमांचक आहे. शिवाजी महाराजांच्या दोन शतके आधी मलिक उत्तुजार नावाचा एक मुसलमान बहमनी बादशहाचा सेनापती होता. त्याने शिर्के (शिरकावली गावाचे) नावाच्या स्थानीय सरदाराला युद्धात हरविले. आणि मग मुसलमान होण्यासाठी भाग पाडले. शिर्के त्याला म्हणाला कि मी मुसलमान होईन पण जवळच्या मोरेला पण मुसलमान करायला हवे म्हणजे मी एकटा पडणार नाहीं. मलिक उत्तुजारला ते पटले. शिर्के मग मलिकला घेऊन मोरे वर चढाई करायला जावळीत निघाला. शिर्केने आधीच मोरेला या सगळ्याची बित्तमबातमी दिली होती. जावळीच्या घनदाट जंगलात प्रवास करितांना मलिक उत्तुजार व त्याच्या सैन्याचे अतोनात हाल झालेत आणि शेवटी, मोरे आणि शिर्केच्या सैन्याने गनिमी काव्याने हल्ला करून मलिक उत्तुजार आणि त्याच्या सैन्याला गायब केले. जवळपास दहा हजाराच्या सैन्यातून एकही जीव जावळीतून बाहेर आला नाहीं. बाबासाहेब पुरंदऱ्यांच्या 'राजा शिवछत्रपती' पुस्तकातही हि घटना नमूद केली आहे. या घटनेनंतर कोणीही बादशहा जावळीच्या वाटेल गेला नाहीं. जावळी जणू अजिंक्य होती. 

शिवाजी महाराजांचा समकालीन जो दौलतराव 'चंद्रराव' मोरे होता त्याचा सन १६४८ ला मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूपर्यंत मोरे घराण्यात भाऊबंदकी नव्हती. पण दिवंगत चंद्ररावास स्वतःचे अपत्य नव्हते. त्यामुळे आता जावळीचे गादी अचानक मोकळी झाली होती. या चंद्ररावाच्या आईस - माणकोइ बाई,  वाटू लागले कि गादी कोणी तरी मोरे घराण्यातच बळकावणार किंव्हा कोणी शिर्के इत्यादी येणार आणि किंव्हा हा गोंधळ बघून बादशाह जावळी गिळेल. पण माणकोरीबाई हुशार होत्या. तिने मग तिच्या माहेरच्या नात्यातीलच एकाला -  येसाजी मोरे,  दत्तक म्हणून घेतले, आता दत्तक घेतलेला कोणी लहान पोरगा नव्हता तर चांगला तिशीच्या घरातला होता. दत्तक घेण्याच्या कामात उगाच दगा-फटका होईल याची भीती माणकोइ बाईंना होती. भाऊ-बंदकीत घराणी निर्वंश होण्याच्या अनेक घटना तेंव्हा सातत्याने घडत. माणकोइ बाईंनी शिवाजी महाराजांचे वाढते बळ आणि त्यांचा वाढत वचक हेरला होता. त्यामुळे बाईंनी लगेच महाराजांना गाठले आणि अभय मागितला. जावळी स्वतःच्या अधिपत्यात नसली तरी तिथल्या गादीवर हिंदवी स्वराज्याचा पाईक बसला तर उपयोगीच ठरेल असा विचार करून महाराजांनी हवी ती मदत मोरे बाईंना देण्याचे मान्य केले. माणकोइ बाईंनी मग दत्तक घेण्याचा कार्यक्रम उरकला आणि नवीन येसाजी 'चंद्रराव' मोरे जावळीच्या गादीवर स्थानापन्न झाला. 

गादीवर आल्यावर येसाजीने जातीने जावळीच्या व्यवस्थेत लक्ष घातले. आणि या छोट्या राज्याजी घडी नीट लावली. आणि गादीवर आपली पकड मजबूत केली. पुढे त्याने अत्यंत आदर व प्रेमाने श्री समर्थ रामदासांची भेट घेतली आणि त्यांच्याकडून उपदेश घेतला. तसेच शिवथर घळीची जागा श्री समर्थांना उपलब्ध करून दिली. शिवाजी महाराजांचे उपकार न विसरता त्याने, निदान सुरुवातीला तरी, महाराजांशी आपुलकीचे संबंध प्रस्थापित केले. पण बहुधा हे सगळे त्याच्या दृष्टीने एक राजकीय खेळी होती. जावळीच्या गादीवर आणि प्रदेशावर सत्ता मजबूत पणे आपल्या हातात केंद्रित होई पर्यंत त्याने सगळ्यांशी गोडी-गुलाबीचे संबंध ठेवले. पण सत्ता हे असे भूत आहे कि एकदा कि मानगुटीवर बसले कि मग त्या भुताला काढणे अशक्य होते. आणि येसाजी मोऱ्याला सर्वनाशाच्या मार्गावर हे सत्तेचे भूत बकोट धरून घेऊन जात होतं. 

युद्धाची रुखरुख:

जावळीच्या मोसे खोरे भागात रंगो बापूजी त्रिमल नावाच्या एका कुळकर्ण्याने एका बाईवर अत्याचार केला. हि तक्रार महाराजांना पोचताच त्यांनी रंगो ला धरून आणण्याचे आदेश दिले. महाराजांचे प्रशासन चोख असे आणि बदकर्माच्या बाबतीत तर त्यांचा कडक अंमल एव्हाना सर्वश्रुत होता. त्यामुळे घाबरून रंगो त्रिमलने थेट येसाजी मोऱ्यांचा पदर धरला आणि असले घृणात्मक कृत्य करूनही येसाजी ने त्याला चक्क अभय दिला. हळू हळू येसाजी ने आपले हात-पाय पसरायला सुरुवात केली आणि त्याच्या क्षेत्रात अन्यायाला वाव मुद्दाम द्यायला सुरु केला. जणू तो महाराजांना अप्रत्यक्षपणे आव्हान देत होता. त्याच्या साठी हा सगळा राजकीय आणि सत्तेचा खेळ होतं पण त्याला कळले नाहीं कि शिवाजी महाराज हे जुना 'खेळ' खेळत नव्हते. त्यांनी नवा डाव मांडला होता आणि या स्वराज्याच्या डावात येसाजी सारख्यांना जागा नव्हती. 

शिवाजी महाराज आता जावळी आणि येसाजी 'चंद्रराव' मोरे कडे जातीने लक्ष घालू लागले. त्यांनी येसाजी ला दिलेली संधी त्याने आपल्या कृत्यांनी गमावली होती. पण महाराज कुठलेही काम तडका-फडकी करीत नसत. सगळ्यात पहिले त्यांनी त्यांचे गुप्तचर जावळीभर पसरवलेत. मग पत्र व्यवहार आणि वकिलांच्या मार्फत त्यांनी येसाजी मोरे ला भेटीची बोलावणी पाठवलीत. पण येसाजी काही जुमानेना. शेवटी शिवाजी महाराजांनी अंतिम चेतावनी-सम एक पत्र पाठवले. हे पत्र शिव-इतिहास प्रेमींना ओळखीचे आहे - "तुम्ही मुस्तफद राजे म्हणविता, राजे आम्ही - आम्हास श्रीशंभूने राज्य दिधले आहे. तर तुम्ही राजे न म्हणावे. आमचे नोकर होऊन, मुलुख खाऊन बरोबर राहून चाकरी करावी. नाहीतर बदफैली करून फंद कराल तर जावळी मारून तुम्हास कैद करून नेऊ" शिवाजी महाराजांच्या या पत्राचे उत्तर येसाजी मोरेने फार गुर्मीत आणि उर्मट पणे दिले " तुम्ही काल राजे जाहला. तुम्हास राज्य कोणी दिधले! मुस्तफद राजा आपले घरी म्हटलियावर कोण मानतो! येता जावळी, जात गोवली. पुढे एक मनुष्य जिवंत जाणार नाहीं" 

तरीही एक शेवटची संधी म्हणून शिवाजी महाराजांनी पुन्हा एक पत्र येसाजी ला लिहिले आणि त्याला पुन्हा समजविण्याचा प्रयत्न केला. पण येसाजीची मती फिरली होती. त्याने जावळीचे सोय उत्तम केली होती म्हणून त्याला भीती वाटत नव्हती. पण त्याने शिवाजी महाराजांना आणि त्यांच्या स्वराज्याच्या ध्येयाने भारावलेल्या मावळ्यांना नक्कीच कमी लेखले होते. आणि त्याची किंमत त्याला मोजायला लागणार होती. 

--

जावळीचे फत्ते:

जावळीचे हि भानगड चालू असतांना, मुसलमानी सत्तांमध्ये वेगळे राजकारण घडत होते. आणि हा भाग साधारण आपण लक्षात घेत नाहीं. महाराजांचे पराक्रम हे शून्यात बघणे चुकीचे आहे. त्यांनी उचलली पावले आणि त्यांच्या स्वाऱ्या, तात्कालीन मुघल, आदिलशाही, निजामशाही आणि कुतुबशाही यांच्यातील राजकारण लक्षात घेऊनच पारखायला हवे. जावळीवर हल्ला करून उगाच आदिशाहीला डिवचण्यात अर्थ नव्हता. स्वराज्य, स्व-सैन्य आणि खजिना या सगळ्या गोष्टी अजून अल्प आणि अननुभवी होत्या. पण सन १६५० च्या दशकात मुघली सैन्य, आणि खुद्द औरंगझेब दक्षिणेत येणार होता. शहाजहान ने त्याला दक्षिण भारत जिंकून मुघली पंजाखाली आणण्याचे काम दिले होते. त्यामुळे आदिलशहा आणि कुतुबशहा औरंग्याला कसे सामोरे जायचे या तयारीत होते. जावळी-बिवळी आदिलशाहच्या पटलावर नव्हते. अर्थात, हेच महाराजांना हवे होते. 

या दरम्यान महाराजांच्या हेरांनी सगळी जावळी पोखरली होती. सगळ्या भागाची आणि स्थानिक सरदारांची माहिती महाराजांना होती. येसाजी चा एक भाऊ, हणमंतराव मोरे या येसाजीच्या महाराजांविरुद्ध कान भरीत असत. महाराजांनी रघुनाथ बल्लाळ यांना या हणमंतरावाचा बिमोड करायला पाठवले. रघुनाथ बल्लाळ यांनी एक वेगळीच खेळी खेळली. लग्नाची बोलणी करायला म्हणून पन्नास मावळे घेऊन ते थेट हणमंतरावाच्या वाड्यात पोचले. आणि त्याला गफलतीत आणून, रघुनाथ बल्लाळ आणि त्यांच्या मावळ्यांनी हणमंतरावाला ठार केले. आणि त्याची गढी हस्तगत केली. 

कान्होजी जेधे, जे वयाने महाराजांहून बरेच मोठे होते आणि आत्तापर्यंत ते आदिशहाच्या पदरी होते, यांनी महाराजांसोबत स्वराज्याची कास धरली होती. मोहिमेची सुरुवात होईपर्यंत त्यांना खरेतर आदिशहाचा हुकूम आला होता कि महाराजांवर चालून जायचा, पण काहीतरी टाळा-टाळ करून त्यांनी तो हुकूम जुमानाला नाहीं. आणि आता संधी साधून त्यांनी उलट जावळीवरच हल्ला करून महाराजांना जावळीत शिरायचं अजून एक मार्ग मिळवून दिला. 

मग फारशी उसंत न घेता, नेताजी पालकर, येसाजी कंक, तानाजी मालुसुरे आणि महाराजांचे सैन्य वेग-वेगळ्या घाटातून (रडतोंडी, पारघाट, निसणीचा इत्यादी) जावळीत शिरू लागलेत. ठरलेल्या ठिकाणी सगळे सैन्य एकत्र आले आणि जावळीवर हल्ला केला. स्वतः चंद्रराव त्याच्या कुंटुबासोबत कुमठे नावाच्या गावी पळाला पण मागे मुरारबाजी देशपांडे याला लढायला ठेवले. महाराज आणि मुरारबाजी देशपांडे यांच्या सैन्यात कडाक्याचे युद्ध झाले पण मुरारबाजी काही मागे हटेना. महाराज त्याचा पराक्रम बघून अचंबित झाले. या धुमश्चक्रीत चंद्रराव मोरेची दोन मुले पकडल्या गेली होती. त्यांना पुढे करून महाराजांनी युद्ध थांबविले आणि मुरारबाजी पण ते बघून शरण आला. जावळीचे गढी महाराजांच्या सैन्याने जिंकली. मुरारबाजी चा पराक्रम महाराजांच्या नजरेत भरला होता. त्यांनी त्याला स्वराज्यासाठी झटायचे आव्हान केले आणि मुरारबाजींनी ते लगेच स्वीकारले. मुरारबाजी देशपांडे यांनी पुढे सन १६६५ च्या पुरंदरच्या लढ्यात राजा जय सिंह च्या मुघली सैन्यासमोर अतुलनीय पराक्रम गाजविला. आणि या युद्धातच त्यांना वीरगती प्राप्त झाली होती. 

मुख्य जावळीची गढी हाती लागल्यावर उर्वरित जावळीत असलेल्या मोरे घराण्याचे इतर वंशावळीचा मागे महाराज लागले. गोडी-गुलाबीने स्वराज्य कामात आणणे नाहींतर हुसकावून लावणे हे कार्य महाराजांच्या सैन्याने पुढी काही महिने केले. स्वतः येसाजी मोरे रायरीला (आपण याला आज रायगड म्हणून ओळखतो) लपून बसलेला होता. महाराजांनी स्वतः सन १६५६ च्या उत्तरार्धात रायरीला धडक मारली. आता राजे येसाजीला सोडणारे नव्हते आणि त्यांचा हा मनसुबा शेवटी येसाजीने ताडलं. त्याने समझोत्याची बोलणी सुरु केला आणि तो महाराजांना शरण आला. रायरीचा किल्ला हातास लागल्याने महाराज फार आनंदी झाले. भविष्यातली राजधानी म्हणून त्यांनी मनोमनीच रायगडाची योजना केली असणार. 

जावळी हाती लागली असली तरी येसाजीची कहाणी इथे संपत नाहीं. येसाजी आणि त्याच्या मुलांना स्वधर्म, स्वराज्य याचा मार्ग रुचेना. येसाजीच्या मुले बंदिगृहातून पळून गेलीत. त्यातील एक लगेच हाती लागला पण दुसरा - बाजी मोरे पळून विजापूर बादशाही दरबारात पोचला. तेथे बाजी घोरपडे सोबत त्यांनी स्वतःच्या बापाला आणि भावाला सोडविण्याची खटपट सुरु केली. (या बाजी घोरपड्याला पुढे महाराजांनी परास्त करून यमसदनी पाठविले) महाराजांना हे कळताच येसाजी मोरे आणि त्याचा एक पोरगा -कृष्णाजी मोरे ला मृत्युदंडाची शिक्षा दिली. सात पिढ्या जावळीवर राज्य केलेले सरदार घराणे असे नामशेष झाले. 

जावळीनंतरचे स्वराज्य, जावळीनंतरचे महाराज:

मी महाराजांचा जावळी-विजय संक्षिप्तात सादर केला आहे. अजून बारकाव्यांसाठी हे छोटेखानी पुस्तक अवश्य वाचावे. महाराजांचे जीवन अद्भुत पराक्रमांनी भरलेले आहे आणि त्यांचा चाणाक्षपणा, राजकीय मुत्सद्दीपणा आणि धडाडी याचा प्रत्यय पावलो-पावली येतो तरी जावळीचा विजय हि साधारण घटना नव्हती. जावळी जिंकून महाराज आणि मावळे, मुसलमानी बादशाहीच्या पटलावर ठळकपणे उभे झाले. महाराजांचा जीवनकाल जावळी विजया आधीच काळ आणि जावळी विजया नंतरचा काळ, अश्या दोन भागात करू शकतो. जावळी महाराजांच्या हाती आल्यापासून त्यांच्यावर एका-पाठोपाठ मुसलमानी बादशाहिची आक्रमणे सुरु झाली. आधी अफझल, मग सिद्दी जौहर, मग शाईस्ता आणि काही वर्षांच्या कालावधीत जयपूरचा जयसिंह असे क्रूर मुसलमान आणि हिंदू-धार्जिणे आक्रमक स्वराज्यावर आणि महाराजांवर चालून आले. जयसिंह ला सोडून महाराजांनी बाकी मुसलमानांचा नायनाट केला. आणि आग्र्याहून पलायन करून, त्या अन्वये जयसिंहचा बिमोड केला. पण जवळीनंतरची दहा-पंधरा वर्षे महाराज अखंड लढत राहिले. आणि विजयानगरच्या हिंदू साम्राज्याच्या तालिकोट च्या पराभवानंतर, भारतात हिंदुशाही स्थापन करणारे छत्रपती शिवाजी महाराज पहिले हिंदू स्वराज्यकर्ते बनलेत. 

--

ता. क. - जावळीच्या जंगलातील बरेच किल्ले महाराजांना लाभलेत. रायरी अभेद्य होती त्यामुळे महाराजांनी तिथे रायगड बांधून, त्या गडाला राजधानी केली. प्रतापगड महाराजांनी सन १६५६ ला बांधला. आन प्रतापगडाच्या पायथ्याशी त्यांनी पुढे सन १६५९ ला अफझलखानाचा पराभव केला. या जंगलात मकरंदगड, लोहगड इत्यादी गडहि पुढे महाराजांनी बांधलेत.